همشهری آنلاین - زهرا بلندی: این مسجد بین سال‌های ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۲ در برهه‌ای که استاد حسین لرزاده مشغول طراحی و ساخت کاخ مرمر بود، ساخته شده و توسط «حاج حسین آقا فخریه» وقف شده است.
قصه‌های خواندنی تهران را در اینجا دنبال کنید
«نصرالله حدادی»، پژوهشگر و محقق تاریخ تهران، در بیان ویژگی‌های این مسجد به این نکته که محراب مسجد فخریه هم مانند دیگر مساجد ساخته‌شده توسط استاد لرزاده بدون استهلاک و انحراف است، تأکید می‌کند و می‌گوید: «این یعنی استاد زاویه محراب مسجد را به گونه‌ای می‌گرفت که با افق روزهای ۷ خرداد و ۲۵ تیر (روزهایی که خانه خدا سایه ندارد و خورشید بر خانه خدا عمود می‌شود) تنظیم باشد و کاملاً رو به سمت قبله ساخته شود. به همین دلیل نمازگزاران برای به جا آوردن نماز داخل این مسجد کاملاً صاف در مقابل قبله می‌ایستند.»
حدادی در ادامه به معماری فوق‌العاده زیبای این مسجد اشاره می‌کند و می‌گوید: «این که یک مسجد محلی تزیینات چنین زیبایی در بخش‌های مختلف دارد نشان از توجه معمار و واقف این مسجد به زیبایی آن داشته است. در ساخت این مسجد از ۳ نوع مصالح آجر زبره، ستون‌های سنگی و طاق‌ها و قوس‌های بسیار زیبا همراه با کاشی‌کاری و مقرنس‌کاری و ورودی هشتی که به نوعی امضای استاد لرزاده در همه مساجد ساخته‌شده توسط او است، استفاده شده. ۳۲ کاسه معلق و ۱۶ نیم‌کاسه معلق دارد که روی ستون‌های سنگی استوار شده است. بیش از ۹۰ سال از عمرش می‌گذرد، اما همچنان مستحکم بر جای خود برقرار است که این را مدیون معماری و طراحی زنده‌یاد استاد حسین لرزاده است.»
روایتی جالب درباره ساخت مسجد فخریه موضوع دیگری است که حدادی به آن می‌پردازد: «گفته می‌شود مرحوم «حاج حسین آقا فخریه» واقف این مسجد خودش در آن زمان در حوالی محله نازی‌آباد کوره آجرپزی داشته و فخار (آجرفروش) بوده است. جالب است که مرحوم فخریه برای اینکه شک و شبهه دینی در مال شخصی‌اش برای ساخت مسجد وجود نداشته باشد، به هیچ وجه از فخاری و کوره آجرپزی خودش به تهران آجر نمی‌آورد و در آن زمان آجرهای مسجد را خریداری می‌کرد.»
این تهران‌شناس با بیان اینکه به نظر می‌رسد در این مجموعه حداقل حدود ۱۰۰تا ۱۵۰هزار آجر کار شده باشد، می‌گوید: «با توجه به اینکه حمل و نقل در آن زمان فقط توسط چهارپایان انجام می‌شد، مرحوم حاج حسین آقا فخریه گفته بوده که روزی ۲بار صبح و بعدازظهر بر حیوانات بار سوار کنند و بار حیواناتی مانند الاغ بیشتر از ۷۰تا ۸۰ آجر و روی قاطر بیشتر از ۹۰ تا ۱۰۰ آجر و بر شتر بیشتر ۱۰۰تا ۱۱۰ آجر نگذارند تا زبان‌بسته‌ها اذیت نشود. از نازی‌آباد تا بالای میدان منیریه هر هزار متر برای آنها هم آب و هم علیق (کاه و یونجه) بگذارند و اگر حیوانات طی مسیر زخمی می‌شدند دیه آنها را باید کنار می‌گذاشتند و از سویی هم بعد از اتمام ساخت مسجد حیوانات آزاد می‌شدند.»