همشهری آنلاین- امیر بهمن تاجداری: یک شب پاییزی در حالی که به دنبال یک کاسب محل، در کوچه پسکوچه‌های محله زرگنده قدم می‌زدم در خیابان شکرابی، سه‌راه حسن‌آباد، روبه‌روی درمانگاه رئوف، نبش کوچه وکیلی، متوجه مغازه‌ای شدم که نمای غریبی داشت. در این مغازه برعکس اغلب مغازه‌های دیگر، شیشه‌ای تمیز و بزرگ با وسایلی لوکس دیده نمی‌شد. در نگاه اول مغازه‌ای بود با متراژ نسبتاً بزرگ. آنچه بیشتر از همه جلب توجه می‌کرد شیشه شکسته مغازه بود و فضای داخل آن، که چند صندلی کهنه، میزی شکسته، دستگاه‌های صنعتی قدیمی خشکشویی، سیم‌های آویزان از سقف و بدون لامپ و... در آن وجود داشت. روی شیشه مغازه با خطی درشت و قرمز نوشته شده بود: خشکشویی، شست‌وشوی انواع جیر، چرم و... پیرمردی روی یکی از صندلی‌های مغازه نشسته بود. او محمد اسماعیل شیخی نام داشت. صاحب مغازه خشکشویی و از قدیمی‌های اصیل محله زرگنده که در همین محله نیز متولد شده است.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
داخل مغازه شدم؛ با توجه به وضعیت مغازه، از او پرسیدم که آیا قصد تغییر شغلش را دارد؟ جواب داد: مغازه را برای ساخت‌وساز ساختمان جدید تعطیل کرده است. سر حرف که باز شد، فهمیدم حرف‌های زیادی برای گفتن دارد. دیری نگذشت که چند نفر از کاسب‌های قدیمی محل که در کنار خشکشویی او مغازه داشتند به ما پیوستند و یک گفت‌وگوی صمیمی و ساده با کاسب‌های قدیمی محله زرگنده از جمله آقایان اویار حسینی، شکرابی، عبدی و... شکل گرفت. گفت‌وگویی طولانی که محور اصلی آن با «محمد اسماعیل شیخی» صاحب مغازه خشکشویی محله زرگنده آغاز می‌شد، کاسبی که به‌زودی قرار است از آنجا برود. آنها حافظه خوبی داشتند؛ آنقدر خوب که می‌شد با صحبت‌هایشان به نیم قرن قبل بازگشت.
کاسب اصیل محله‌مان را بهتر بشناسیم
محمد اسماعیل شیخی، نوه حاج اسماعیل شیخی یا حاج اسماعیل بقال است. او حدود ۶۰ سال قبل در همین محله صاحب مغازه علاف بود. علاف در آن زمان به صنفی می‌گفتند که علوفه و لوازمی از قبیل بیل، کلنگ، طناب، زغال، خاک زغال و... می‌فروختند. محمد اسماعیل شیخی می‌گوید: «این مغازه از سال ۱۳۲۹ دایر است. در تمام این سال‌ها در اصناف گوناگونی از جمله بقالی، قصابی، دوچرخه سازی، بنگاه معاملات خودرو و... و. فعالیت داشته‌ام. دلیل تغییر مشاغل و عدم دوام و پایداری در هر کدام از اصناف گوناگون را از او جویا شدم. پاسخ داد: «درگذشته کاسبی‌های مردم بسیار پر رونق و با برکت بود. دست زیاد نبود. مردم برای کاسب محل احترام خاصی قائل بودند ولی اکنون متأسفانه صداقت در کسب و کار کمتر به چشم می‌آید. او اکنون صاحب ۲ فرزند، یک دختر و یک پسر و یک نوه دختری است. دخترش خانه‌دار و پسرش مهندس آی. تی و صاحب شرکتی در زمینه آی. تی است.»
زرگنده کجاست؟
محله زرگنده در سه کیلومتری جنوب منطقه تجریش واقع شده است. این محله از جنوب غربی الهیه شروع می‌شود و تا حسن‌آباد ادامه می‌یابد. غرب این محله به بزرگراه آیت‌الله صدر می‌رسد و شرق آن تا خیابان شریعتی (جاده قدیم شمیران) که در مجاورت محله قلهک است امتداد دارد. از بدو استقرار سفارتخانه‌ها در تهران، عمارت تابستانی کارکنان سفارت روسیه در انتهای شمالی محله قرار داشت. وجه تسمیه زرگنده به کشف سکه‌ها و کوزه‌های باارزش موجود در تپه‌های آن حوالی بر می‌گردد. زرگنده همچنین مسیلی دارد که از نهرهای جاری از دامنه کوه‌های البرز به سمت تهران ایجاد شده که از سرپل تجریش آغاز و با گذشتن از محله پل رومی و الهیه، وارد زرگنده (خیابان رودکی شمالی) می‌شود. سپس به محله‌های میرداماد، خیابان‌های رودبار شرقی و سیدخندان می‌ریزد. مرحوم دهخدا در فرهنگ خود واژه زرگنده را چنین تعریف کرده است: «قصبه‌ای است از بخش شمیران شهرستان تهران که در سه هزار گزی جنوب تجریش و بر سر راه تهران تجریش و متصل به‌قلهک واقع است و در حدود ۴ هزار تن سکنه دارد. مقر تابستانی سفارت روسیه شوروی در این قصبه واقع است.»
باغ‌های معروف
حدود ۸۰ سال قبل محله زرگنده تا الهیه فعلی وسعت داشت. آن زمان انتهای الهیه فعلی زمین‌هایی گسترده جهت کشت و زرع وجود داشت که بیشتر آن متعلق به خانم فخرالدوله یکی از شاهزاده‌های دوره قاجار بود. وی مالک باغی نیز در آن محدوده بود که به باغ فخرالدوله شهرت داشت. از جمله باغ‌های محله که اکنون فقط نامشان در ذهن برخی از اهالی زرگنده باقی مانده می‌توان به باغ سنگی، باغ لسانی، باغ ملاقاسمی، باغ اسفندیاری، باغ جوزف، باغ عباس پخته سرو باغ گلشن اشاره کرد. باغ‌های مذکور در طول چند سال گذشته توسط دلالان زمین از مالکان خریداری و هر کدام به قطعات ۲۰۰ الی ۵۰۰ تفکیک و با کاربری‌های مختلف تبدیل به ساختمان‌های چند طبقه و برج شده‌اند. باغ گلشن در محدوده خیابان رودکی فعلی نزدیک رودخانه آخرین باغی است که در محله تخریب شده است. جالب است بدانید که باغ ملاقاسمی به اجداد محمود ملا قاسمی از قهرمانان پرآوزاه کشتی جهان که در المپیک هلسینکی مدال برنز گرفت تعلق داشت که با گذشت زمان تخریب شد.
قلعه خرابه
نزدیک به ۱۵۰ سال قبل، دروازه قلهک در شمالی‌ترین نقطه تهران در محله زرگنده بود. آن زمان در محله، چند عمارت قلعه مانند وجود داشت. داخل قلعه‌ها، بناهایی سوله‌ای شکل بود که مردم محل آخر هر سال جهت خرید و فروش محصولات خود در آن مکان‌ها گرد هم می‌آمدند. مشهورترین قلعه زرگنده، قلعه‌ای با مالکیت حاج اسماعیل بقال به مساحت تقریبی ۱۰ هزارمترمربع بود که پشت سفارت روس واقع شده بود. این قلعه به قلعه خرابه شهرت داشت. محل قلعه خرابه اکنون در خیابان فرشته فعلی است. جای قلعه خرابه برجهای بلند ساخته شده است. سند ثبتی این قلعه به نام حاج اسماعیل بقال در دست نوه او یعنی محمد اسماعیل شیخی است. همچنین در زرگنده کوچه‌ای به نام کوچه قنات وجود داشت که محله را به دو محله پایین و بالا تقسیم می‌کرد. محله بالا روی تپه‌ای قرار داشت که اکنون روی آن تپه مدرسه‌ای به نام شهید لالی ساخته شده است.
کارگران رنگسازی
در زرگنده محله‌ای وجود دارد به نام حسن‌آباد زرگنده که از ابتدای خیابان شهید دانشگر آغاز و تا شمال خیابان ظفر (دره قشلاق سابق) ادامه دارد. بافت کوچه‌های این محله مانند کوچه‌پسکوچه‌های جنوب شهر است. در گذشته کارخانه رنگ زرگنده در محل وجود داشت که متعلق به شخصی به نام صانعی اهل تبریز بود. این کارخانه باعث شده بود که محله حسن‌آباد زرگنده به قشر کارگرنشین تبدیل شود. آن زمان اغلب کارگرها در محله حسن‌آباد زرگنده اقدام به خرید زمین به‌صورت قسطی با متراژهای کوچک حتی ۲۵مترمربع می‌کردند. در ایام تابستان نیز دانش‌آموزان و کارگران اوقات فراغت خود را با کار کردن در کارخانه می‌گذراندند. صانعی تنها کسی بود که در ایام محرم در حسینیه زرگنده غذا نذری می‌داد. در ایام عید نوروز نیز به در خانه اهالی رفته، به تعداد فرزندان آنها لباس و کفش نو به‌عنوان عیدی هدیه می‌کرد. بعدها کارگرانی که از وضعیت مالی بهتری برخوردار بودند اقدام به خرید زمین به‌صورت اقساط از متری ۵تومان تا ۳۵۰ تومان در متراژهای ۵۰۰ و ۱۰۰۰ متری در محله کردند. با گذشت زمان و بالا رفتن قیمت در این منطقه فرزندان آنها به سرمایه‌داران بزرگ تهران تبدیل شدند.
مشاهیر محله
محله زرگنده از جمله، محله‌هایی است که افراد مستعد و موفقی در آن پرورش یافته‌اند که هر یک از آنها افتخاراتی برای کشور به ارمغان آورده‌اند. از ورزشکاران بنام محله می‌توان به علی کرم سوری، اکبر شکرابی، اسدالله گلیان، حاج محمود ملا قاسمی و سید شمس‌الدین عباسی اشاره کرد. اکنون یکی از کارآفرینان فعال در سطح کشور مهندس شیخی است. وی زادگاهش در همین محل بوده است. او اکنون در زمینه گل و گیاه فعالیت دارد و در شمال کشور، در شهرستان نوشهر گل پرورش می‌دهد. او را آقای ارکیده دنیا می‌نامند.
________________________________________________________
*منتشر شده در همشهری محله منطقه ۲ به تاریخ ۱۳۹۳/۰۸/۰۳