همشهری آنلاین- حمیدرضا رسولی: داستان‌های زیادی درباره زندگی طایفه‌های مختلف در روزگار قدیم تهران نقل شده است. این سبک زندگی در تکیه‌ها تجلی پیدا می‌کرد و بیشتر تهران‌شناس‌ها، از جمله جعفر شهری، از سنت‌هایی که در تکیه‌های قدیمی تهران رواج داشت به عنوان نشانه‌ای پررنگ از زندگی طایفه‌های مختلف در پایتخت نام می‌برند. تکیه درکه هم که حدود ۶۰۰ سال قدمت دارد و در زمره قدیمی‌ترین تکیه‌های تهران است، چنین حکایتی دارد و برخی از سنت‌های چندصدساله که سینه به سینه گشته، هنوز در این تکیه قدیمی رعایت می‌شود.
هر طایفه، یک طاق‌نما
قبل از ساخت نخستین تکیه‌ها در تهران، طایفه‌های مختلف معمولا زیر چادرهای بزرگ عزاداری می‌کردند و این قصه مشترک بیشتر تکیه‌های قدیمی پایتخت است. تکیه درکه از این قاعده کلی پیروی کرده و بنای کنونی بعدها جای چادر بزرگی را که هر سال با همت اهالی سرپا می‌شد گرفته است.
«حسین محمدحسینی» یکی از قدیمی‌ترین اهالی محله درکه درباره رسم شروع عزاداری در تکیه درکه می‌گوید: «خیلی‌خیلی سال پیش ورودی تکیه ۳ پله بود که با در چوبی به تکیه باز می‌شد. از دری که مهمانان وارد می‌شدند طبقه بالایی وجود داشت که پیرمردها و بزرگ‌ترهای محله در آن می‌نشستند. آن زمان پوشش تکیه چادر بود و فضای داخل آن را طاق‌های متعددی پر می‌کرد. اینجا یک اتاق ۱۲ متری بود با ۱۴ طاق‌نما که هرکدام به یک خانواده و طایفه‌ای تعلق داشت. تزیین و روشنایی طاق‌نما با طایفه صاحب طاق‌نما بود. پیرمردها در طبقه مخصوص می‌نشستند و جوان‌ها در تالار اصلی تکیه. هرشب از ماه محرم را یک خانواده نذری می‌داد. یکی قند و چای و یکی هم شام تکیه را تقبل می‌کرد. آن زمان هنوز در تکیه آشپزخانه‌ای وجود نداشت و هیزم نقش اجاق گاز را داشت.»
رسم غلام عباس
یکی از سنت‌هایی که هنوز در تکیه درکه پابرجا مانده این است که صبح عاشورا تعدادی از نوجوان‌های محله جمع می‌شوند و با یک پرچم سفید به سمت خانه‌هایی که از قبل مشخص شده می‌روند. در می‌زنند و یکصدا می‌خوانند «یا عباس یا سیدی، ماییم غلام عباس». این گروه از بچه‌ها معروف هستند به غلام عباس. در قدیم صاحبخانه به بچه‌ها نان و ماست می‌داد، اما امروزه با شیر یا شله زرد از آنها پذیرایی می‌کنند.
حسین محمدحسینی درباره ادامه سنت های روز عاشورا می گوید: «این رسم تا ساعت ۱۰ صبح طول می‌کشد. ساعت ۱۰ مداح بالای منبر می‌رود و ریزه‌خوانی می‌کند؛ یعنی خواندن آهسته‌آهسته روضه و شعرها تا مردم جمع شوند. هنگامی که دسته جمع می‌شود، به سمت امامزاده سید محمد والی(ع) راه می‌افتند و هنگام ظهر برای اقامه نماز و صرف ناهار به تکیه بازمی‌گردند. بنا به گفته آشپز هیئت، در روزعاشورا حدود ۳ هزار غذا بین مردم پخش می‌شود.»
آنطور که قدیمی‌های درکه می‌گویند، تکیه قدیمی محله در دهه سوم محرم حال و هوای خاصی دارد. هر روز صبح زود، قبل از آنکه کرکره‌های مغازه‌ها بالا برود و آفتاب کامل دربیاید، صدای خواندن زیارت عاشورا و مداحی از تکیه شنیده می‌شود. مداحی و روضه‌خوانی که تمام شد، مردها آستین بالا می‌زنند و برای عزاداران صبحانه حاضر می‌کنند، از آش و املت گرفته تا نیمرو و کله‌پاچه.
سنت ۵۰۰ساله
از مداحان قدیمی تکیه که در هر مراسمی از آنها یاد می‌شود می‌توان به سید جواد ذبیحی و حاج مرتضایی اشاره کرد؛ مداحانی که سنت چهارپایه‌خوانی را برای همیشه زنده نگه داشتند و آن را ترک نکردند. پایبندی به همین سنت‌ها موجب شده تا محله‌های دیگر شمیران، درکه را صاحب عزا بدانند. چنانکه اهالی اوین برای عرض تسلیت در روز هشتم محرم به درکه می‌آیند. بعد از این دیدار، اهالی درکه در تاسوعا به اوین می‌روند و بازدید آنها را پس می‌دهند.
«سیدحسین سیدمفیدی» که اهالی محل لقب پیر هیئت را به او داده‌اند درباره این مراسم در درکه توضیح می‌دهد: «آنطور که من شنیده‌ام سابقه این مراسم به بیش از ۵۰۰ سال می‌رسد: «اهالی درکه به این بازدید چنان معتقدند که حتی اگر جوان‌ها در خدمت سربازی باشند سعی می‌کنند آن روز را مرخصی بگیرند و به درکه بیایند. همیشه روز هشتم ماه محرم هیئتی‌های محله اوین به تکیه ما می‌آیند و در روز نهم هم ما بازدید آنها را پس می‌دهیم. در این مراسم جمعیت عظیمی شرکت می‌کنند و هر سال پر شورتر برگزار می‌شود. اهالی هیئت اوین نوحه حضرت علی اکبر(ع) می‌خوانند و ما هم نوحه حضرت ابوالفضل(ع) را می‌خوانیم. ظهر عاشورا هم در میدان محله عزاداری می‌کنیم و همانجا نماز را می‌خوانیم.»
این در همیشه باز است
نذری دادن در شب‌های ماه محرم هم مثل هر چیز دیگری در تکیه درکه آداب خاص خودش را داشته است. هر سال چند روز مانده به شروع ماه محرم اهالی دور هم جمع می‌شوند تا برای غذای نذری برنامه‌ریزی کنند. «سیدقاسم سیدابراهیمی» یکی دیگر از بانیان هیات درکه می گوید: «غذای امام حسین(ع) باید تمیز و بهداشتی و درجه یک تهیه شود. برای همین روی پخت غذا حساسیت ویژه‌ای داریم. بعضی از طایفه‌ها سال‌هاست که در شب خاصی مثل تاسوعا غذای حسینیه را تقبل می‌کنند.»
آنطور که اهالی می‌گویند حسینیه درکه جز ایام محرم و صفر، در سایر روزها هم میزبان اهالی است. اهالی محله وعده‌گاه‌شان همین‌جاست. ابراهیمی می‌گوید: «از پدران‌مان این موضوع را یاد گرفته‌ایم که غمخوار همسایه باشیم. برای همین اگر کسی از اهالی محل گرفتار باشد در حسینیه دور هم جمع می‌شویم تا گره از کار او باز کنیم. اگر کسی از اهالی بیمار یا نیاز به کمک داشته باشد با هم‌محله‌ای‌ها در حسینیه قرار می‌گذاریم که مشکلش را حل کنیم. برای همین است که می گویند در این تکیه همیشه باز است.»
رسم رفاقت
گوشه‌ای از حسینیه، قفسه شیشه‌ای قرار دارد که داخل آن از سنگ حرم امام حسین(ع) گرفته تا ابزار و وسایل قدیمی برگزاری مراسم محرم قرار دارد. داخل این قفسه چند چراغ گردسوز قدیمی دیده می‌شود که معلوم نیست چه زمانی فیتیله‌شان برای همیشه پایین کشیده شده است. «محمود میرزمانی» یکی از اهالی قدیمی محله درکه و از خدمتگزاران حسینیه در این‌باره اطلاعات جالبی را در اختیارمان قرار می‌دهد: «پدرم همیشه شب اول ماه محرم چراغ گردسوزی را که در خانه داشتیم به حسینیه می‌آورد و بعد از عزاداری آن را روشن می‌کرد. چراغ گردسوز با فیتیله کم تا چند شب در گوشه‌ای از حسینیه روشن می‌ماند و بعد خودش خاموش می‌شد. این رسم را همه درکه‌ای‌ها به جا می آوردذند و امروز چراغ گردسوز ما هم که روزی برای روشنایی این حسینیه روشن می‌شد در این قفسه قرار دارد.»
در قسمتی از حسینیه که بیت الحسن(ع) نام دارد تعدادی عکس از پیرغلامان هیئت که دیگر در این دنیا نیستند هم دیده می‌شود. میرزمانی، تجلیل از خادمان تکیه را هم یکی دیگر از سنت های درکه می داند: «رسم داریم که وقتی یکی از خادمان هیئت از دنیا می‌رود عکس او را به دیوار حسینیه نصب کنیم تا یادش میان عاشقان اباعبدالله‌الحسین(ع) زنده بماند.»
در قسمت انتهایی تکیه یکی از دیوارهای آن به عکس تمام خادمان تکیه در ۵۰ سال اخیر اختصاص داده شده استT از مداح تکیه تا کسی که وظیفه ریختن چایی هیئت را برعهده داشت.
تربیت نسل ها
اهالی درکه معتقدند تکیه قدیمی این محله با نظم خاصی اداره می شود ... همه افراد به وظایف خودشان آگاهند و به بهترین شکل آنها را اجرا می‌کنند. میرزمانی می گوید خادمان قدیمی این تکیه از تربیت نسل جدید عزاداران حسینی غافل نیستند: «اهالی درکه برای اینکه رسم‌ها و سنت‌هایشان را به نسل جدید انتقال دهند از کودکی آنها را در کارهای تکیه در دهه محرم دخالت می‌دهند و برخی از مسئولیت‌ها را به آنها می‌سپارند. مثلا در روز عاشورا حاج مرتضای، یکی از قدیمی‌های تکیه، شعرهایی با آیات قرآن روی تابلو می‌نویسد و به دست دخترکان خردسال می‌دهد تا در دسته عزاداری آنها را در دست بگیرند و بخوانند. یا پسران از ۱۲سالگی نزد قدیمی‌های تکیه یا مداحان درکه می‌روند و مداحی یاد می‌گیرند تا این سنت از پدربزرگ‌ها نسل به نسل ادامه یابد.»
وقف روشنایی و هفت لقمه
بسیاری از سنت‌ها با گذشت دهه‌های طولانی هنوز در تکیه درکه پابرجا مانده، اما برخی از سنت ها هم با گذشت زمان کمرنگ شده است. یکی از این رسم‌ها «هفت‌لقمه» است. درکه‌ای‌ها از سادات بودند و به همین دلیل، مردم در محرم از محله‌های دیگر به درکه می‌آمدند و از سفره اهالی یک لقمه برای شفای بیمارانشان تبرک می‌بردند. این رسم که هنوز هم میان برخی افراد وجود دارد به نام هفت‌لقمه معروف بود. قدیمی‌های درکه از رسم «سنگ زدن» هم به عنوان یکی از سنت های فراموش شده نام می برند. در مراسم سنگ‌زنی، افراد ۲ تخته چوب در دستشان می‌گرفتند و در حالیکه نوای «سنگ به کف صدا صدا می‌کند، ذکر شه کرب و بلا می‌کند.» را سر می دادند این تخته‌ها را به هم می‌زدند. با رواج پیدا کردن مراسم زنجیرزنی، رسم سنگ زدن هم به فراموشی سپرده شد.