همشهری آنلاین _راحله عبدالحسینی: در فرهنگ ایرانی اسلامی، سیراب کردن تشنگان همواره از تقدس والایی برخوردار بوده و هست. سقاخانه‌ها هم به همین دلیل در محله‌های قدیمی تهران بنا شد. بناهای ماندگاری که علاوه بر نوشیدن جرعه‌ای آب، فرصتی برای استخوان سبک کردن و راز و نیاز است. در همین زمینه با «نصرالله حدادی» نویسنده و تهران‌شناس ساکن منطقه درباره علت فراگیر شدن سقاخانه‌ها در تهران قدیم گفت‌وگو کردیم.
تهیه آب گوارا و سالم
به دست آوردن آب گوارا و سالم، در تهران قدیم بسیار سخت بود. در واقع غیر قابل قیاس با امروز که با بازکردن شیر آب، آب سالم و گوارا در اختیارمان قرار می‌گیرد، است. همین موضوع یکی از علت‌های ساخت سقاخانه در کوچه و محله‌ها بوده است. «نصرالله حدادی» از تهران قبل از سال ۱۳۳۴ یاد می‌کند و می‌گوید: «اساسا تهران شهر کم‌آبی بوده و در بعضی از ماه‌های سال از جمله مرداد و شهریور دچار بحران شدید آب می‌شد. به همین علت مردم برای آنکه بتوانند آب را ذخیره کنند، ۴راهکار در پیش گرفته بودند. ذخیره آب در آب انبار خانگی، آب انبار عمومی، قنات و سقاخانه. آب انبار خانگی را زیر خانه‌ها می‌ساختند.
این کار مصائب زیادی در پی داشت. دیوارها تا طبقه اول خانه خیس بود چرا که آن زمان عایقی در کار نبود. اهالی خانه با پا به سن گذاشتن از رماتیسم رنج می‌بردند. در فصول گرم سال تمیز نگه داشتن آب انبار و جلوگیری از ورود فضولات به آب زحمت زیادی داشت و بیماری‌های عفونی و پوستی در اثر آب غیربهداشتی ایجاد می‌شد. »
به گفته وی منطقه ما آب انبار عمومی نداشته و نزدیک‌ترین آب انبار عمومی به منطقه ما، آب انبار معیر در پاساژ قوام‌الدوله بوده. «حدادی» ادامه می‌دهد: «قنوات هم در اختیار اعیان و اشراف بوده. از سویی دیگر آب رساندن به مردم ثواب عظیمی داشت. از این‌رو سقاخانه‌ها ساخته شد. آب سقاخانه‌ها یا به‌صورت دستی تأمین می‌شد مثل سقاخانه‌های منطقه ما و یا به قنات وصل بود. »
تقدس سقاخانه‌ها
«کمبود آب در تهران از سویی و روایت کربلا و بستن آب فرات بر روی حضرت اباعبدالله الحسین(ع) و یارانش، تقدس سقاخانه و آب سقاخانه را برای ما رقم می‌زند. » نصرالله حدادی صحبتش را در باره سقاخانه‌ها این‌طور ادامه می‌دهد: «در کوچه‌هایی که سقاخانه وجود داشت، کسب و کار کاسبان رونق می‌گرفت. الان هم اگر به محله‌ها سر بزنیم، می‌بینیم در کوچه‌هایی که سقاخانه هست، کسبه قدیمی و معتمد محله دور هم جمع شده‌اند. به خاطر همین تقدسی که مردم برای سقاخانه قائل بودند، آب سقاخانه‌ها را کثیف نمی‌کردند. سقاخانه عزیز محمد در منطقه ما ۱۵۰ سال قدمت دارد. کمتر ساختمانی را پیدا می‌کنید که با توجه به حضور دائمی مردم همچنان سرپا مانده باشد. این امر به دلیل نوع نگاه مردم به سقاخانه وتقدسی است که برای آن قائل هستند. »
کاش در دشت بلا دریا نبود
«ا کاش در دشت بلا دریا نبود، یا از اول اسم من سقا نبود» حدادی با خواندن اشعاری که معمولاً بر سر در سقاخانه‌ها نگاشته می‌شود، یادآور می‌شود: «سردر سقاخانه‌ها ابیاتی نوشته می‌شد که ما را به یاد لب عطشان اباعبدالله(ع) و واقعه کربلا می‌اندازد. «سلام بر حسین(ع)، لعنت بر یزید» بر سر در بیشتر سقاخانه‌ها نگاشته شده و بیشتر تهرانی‌های قدیم بعد از نوشیدن یک لیوان آب، این جمله را زمزمه می‌کنند. »
حدادی تأکید می‌کند که کاربرد سقاخانه‌ها بیش از هر چیز دیگری این بوده که کام مردم را سیراب و تشنگی را رفع کند. «بانی سقاخانه هم با نوشتن جمله «آبی بنوش و لعنت حق بر یزید کن» هم ارادت خود را نشان می‌داده و هم سبب خیر و آمرزش برای رفتگانش می‌شده. زیرا مردم بعد از سیراب شدن و رفع تشنگی حتماً برای‌بانی سقاخانه دعای خیر می‌کردند و زیر لب می‌گفتند خدا پدرت را بیامرزد. »
معماری سقاخانه
در اعیاد مذهبی و روز تاسوعا و عاشورا، سقاخانه‌ها از همیشه شلوغ‌تر است. شمع روشن کردن در سقاخانه‌ها برای رفع حاجت از دیگر اعتقادات مردم است که همچنان پابرجاست. حدادی می‌گوید: «بیشتر مردم برای سبکی روح، برای رفع تشنگی، برای رفع حوائج باطنی و برای ادای نذر به سقاخانه‌ها مراجعه می‌کنند. معمولاً شمع روشن می‌کنند. برای اینکه اشک شمع‌ها روی دیوار سقاخانه جاری نشود، شمع را داخل سقاخانه و روی گِل می‌گذاشتند که بعداً شمع‌های آب شده به راحتی جمع شود.گاهی هم داخل سقاخانه سینی می‌گذاشتند و شمع را روی سینی روشن می‌کردند. »
فضای سقاخانه‌ها معمولاً به نمادهایی مزین می‌شود که یادآور واقعه کربلا باشد. پنجه منقش به نام حضرت ابوالفضل(ع)، تزیینات و هنر آینه‌کاری در معماری سقاخانه به کار می‌رود تا فضای زیبایی مانند مسجد و بقاع متبرکه و قابل احترام برای مردم ساخته شود. طاق مقرنس‌کاری شده، کاشیکاری و ایجاد فضایی مانند ورودی مساجد، حالت روحانی به سقاخانه می‌دهد. »نصرالله حدادی معتقد است بناکردن سقاخانه کار دل است و از نیات خیر مردم سرچشمه می‌گیرد. «رمز ماندگاری سقاخانه، نیت خیر مردم است. کارهایی از این دست را باید به مردم سپرد. »
سقاخانه‌های منطقه
۱-سقاخانه عزیزمحمد
این سقاخانه زیبا، در ابتدای کوچه شهید رضایی مجد (سعادت سابق) قرار دارد و یکی از زیباترین سقاخانه‌های محله و تهران است. این سقاخانه به نام‌های عزیز محمد و عزیزخان شناخته می‌شود. فضای داخلی این سقاخانه بسیار زیباست و در قسمت پایین آن، کاشی‌های برجسته با نقش شهدای کربلا، جلوه و جلای خاصی به آن بخشیده است. سقف آن با آینه‌کاری چشم‌نواز، بسیار زیبا و باشکوه است. این سقاخانه که توسط کارشناسان میراث فرهنگی مورد مرمت قرار گرفته، قدمتی در حدود ۱۵۰سال دارد وبانی آن شخصی به نام حاج عباسعلی فرزند مرحوم عزیزمحمد ذکر شده است که در سال ۱۲۵۶ شمسی این کار را انجام داده است.
آب لوله‌کشی و محل افروختن شمع در این سقاخانه در فضای بیرونی مشاهده شده و تعدادی شمایل منتسب به حضرت امام حسین(ع) و حضرت ابوالفضل العباس(ع) در آن قرار داده شده است. حاجت‌خواهان به روش‌های مختلف از جمله بستن قفل‌های کوچک به پنجره فولادی آن، تمنای خود را ابراز داشته و نذورات نیز به داخل صندوق ریخته می‌شود و در ایام محرم و صفر، این سقاخانه که با نور سبز همواره روشن است، با کتیبه‌های سیاه پوشانده می‌شود.
۲-سقاخانه حاجی رجبعلی
این سقاخانه در سال ۱۲۰۳ قمری(سومین سال سلطنت آغامحمدخان قاجار) در محله رازی(گمرک) از سوی حکومت، وقف عام شده بود اما امروز دیگر وجود خارجی ندارد.
۳-سقاخانه خیابان قلمستان
خیابان شهید جوادیان (قلمستان)، با ده‌ها تکیه قدیمی که در روزگاری نه‌چندان دور، استاد بی‌بدیل هنر معماری ایران، زنده‌یاد استاد حسین لرزاده در این محل ساکن بود، دارای یک سقاخانه قدیمی است. این سقاخانه ۵۰ ساله در تقاطع خیابان‌های جوادیان و شهید مدرس‌ـ پایین‌تر از تکیه قدیمی جوانان قلمستان، قرار دارد. این سقاخانه دارای پنجره‌ای فولادی به رنگ سبز است و گویا در گذشته از طریق آب لوله‌کشی، تشنه‌لبان را سیراب می‌کرده و در حال حاضر محل افروختن شمع است.
۴-سقاخانه کوچه بابل
کوچه قدیمی بابل در کوچه شهید وزیری محله امیریه دارای یک سقاخانه ۳۰ساله است. این سقاخانه که در تقاطع کوچه عروضی ساخته شده، دارای شیر آب و محل افروختن شمع است. در نزدیکی این سقاخانه، حسینیه نسبتاً قدیمی تفرشی‌ها قرار دارد.
۵-سقاخانه بازارچه نایب آقا
در زیر بازارچه قدیمی نایب آقا (لوطی و پهلوان سابق تهران) و در جوار نانوایی قدیمی این بازارچه، سقاخانه‌ای با قدمتی نزدیک به یک قرن قرار دارد. در حال حاضر شیر آبی متصل به آب لوله‌کشی شده، چشمه آب این سقاخانه را تشکیل می‌دهد. این سقاخانه شمع‌خانه ندارد و مریدان آن، شمع‌های نذر شده خود را روی سکوی جلو پنجره نرده‌ای زیبای آن می‌افروزند. نذورات مردم بیشتر به‌صورت نقدی است که در داخل سقاخانه ریخته شده و هر از چندگاه توسط تولیت آن جمع‌آوری می‌شود. در حال حاضر فرد خاصی تولیت آن را برعهده نداشته و کسبه محل این مهم را انجام می‌دهند. در ماه‌های محرم و صفر فضای داخلی این سقاخانه با پارچه‌های سیاه و کتیبه پوشانده شده و بسیار مورد توجه عموم مردم، به‌خصوص اهالی قدیمی این محل است.
۶-سقاخانه مسجد قندی
مرحوم «حاج هاشم قندی»، تاجر معروف قند در دوران مشروطیت ۳ مسجد را در تهران بنا کرد؛ مسجد قندی در خیابان خانی‌آباد، مسجد قندی در خیابان مهدی خانی و مسجد خندق‌آبادی در نزدیکی میدان قیام. سقاخانه ساخته شده در جوار مسجد قندی در خیابان شهید فروزش قدمتی ۳۵ساله دارد.
۷-سقاخانه پل امیربهادر
این سقاخانه در خیابان اهلی شیرازی و در نزدیکی یکی از تکایای نسبتاً قدیمی این محله قرار دارد. در حال حاضر در ماه‌های محرم و صفر بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد و از فضای کوچکی برخوردار است. در باقی ماه‌های سال، حاجتمندان با افروختن شمع در آن، نذر و نیاز می‌کنند.
۸-سقاخانه بازارچه کربلایی عباسعلی
سقاخانه در کوچه شهید اسدی‌منش در نزدیکی چهارراه حاج محراب قرار دارد، در روزهای تاسوعا، عاشورا و اربعین حسینی(ع) بسیار مورد توجه قرار می‌گیرد و مراسم شام غریبان امام حسین(ع) در غروب عاشورای هر سال، در این مکان بسیار زیبا، دیدنی و پر از معنویت برگزار می‌شود. این سقاخانه تمام نمادهای مطرح در حماسه کربلا را در خود دارد. سردر هلالی شکل این بنا کاشیکاری دارد و پنجره مشبک این سقاخانه به شکل پنجه دست بزرگی طراحی شده و روی آن با پنجه‌های کوچک و اشکالی چون سپر جنگی تزیین شده است. پرچم‌های عزا با رنگ‌های مختلف و با نوشته‌هایی در مدح شهدای کربلا از دیگر اجزای تزیینی این سقاخانه است.
۹-سقاخانه سه‌راه رشدیه
این سقاخانه در خیابان آذربایجان و در سه‌راه رشدیه قرار دارد و از سقاخانه‌های پرطرفدار تهران به حساب می‌آید. زمان ساخت این سقاخانه در یکی از کاشی‌نگاره‌های آن، سال ۱۳۲۸ هجری قمری (۱۰۷سال پیش) قید شده است. اهالی می‌گویند در هنگام بنای این سقاخانه، هنوز منزل مسکونی چندانی در محل نبوده و فقط میدان تره‌بار وجود داشته است. برای روشن نگهداشتن و امنیت مسیر گذر مردم و گاری‌ها و درشکه‌های این میدان، فردی نیکوکار اقدام به ساختن سقاخانه‌ای در این محل می‌کند. بنای آجری این سقاخانه، جنب یک میوه‌فروشی قرار گرفته است. از جمله تزیینات این سقاخانه، کاشی‌نگاره‌های زیبای آن است. نرده‌های فلزی این سقاخانه مملو از انواع قفل‌ها و دخیل‌هایی است که به نشانه نیاز بسته شده‌اند.
۱۰-سقاخانه مسجد مشیرالسلطنه
در کوچه تشکری موحد (بلورسازی سابق)، در پایین‌دست چهارسو چوبی و در جوار مسجد قدیمی مشیرالسلطنه، سقاخانه مشیر قرار دارد. این سقاخانه در سال ۱۳۲۱ هجری (۱۱۵سال پیش) ساخته شده است و بارها مورد مرمت قرار گرفته است. به پنجره فولادی این سقاخانه نیز همچون دیگر سقاخانه‌ها، قفل‌های کوچک بسیاری آویخته شده و پارچه‌های سبز رنگ به‌صورت دخیل، بر روی آن فراوان به چشم می‌آیند.
--------------------------------------------------------------------------------------
منتشر شده در همشهری محله منطقه ۱۱ در تاریخ ۱۳۹۳/۸/۷