همشهری آنلاین -یکتا فراهانی: بیماری‌های عفونی به طور مداوم سلامت انسان را تحت تأثیر قرار داده‌اند. از جمله طاعون که اروپا را در قرون وسطی گرفتار کرد، تب زرد و آنفلوآنزا که باعث بیماری همه گیر با بالاترین میزان مرگ و میر شد.
در قرن بیستم، با افزایش دانش و مداخلات بهداشت عمومی، بار بیماری‌های عفونی به‌ویژه در کشورهای پیشرفته‌تر کاهش یافت. علاوه بر این، صنعتی شدن و شهرنشینی، پیشرفت‌های زیادی در بهداشت، توسعه ساختاری خانه‌ها و مهار مشکلات به همراه داشت.
بیماری‌های عفونی؛ مهم‌ترین عامل مرگ و میر انسان
دکتر علیجان تبرایی، استادتمام ویروس شناسی دانشگاه علوم پزشکی گلستان درباره بیماری‌های نوپدید و باز پدید می‌گوید: «طی سالیان اخیر عفونت‌های متعددی در جمعیت‌های انسانی، حیوانات اهلی، حیات وحش، آبزیان و گیاهان ظهور و بروز یافته که مشکلات فراوانی را برای زندگی بشر ایجاد کرده است. ت
تا پنجاه سال پیش مردم تصور می‌کردند نبرد میان انسان و عوامل بیماری‌های عفونی (یعنی میکروب‌ها) پایان یافته و انسان پیروز این میدان بوده است. ولی همچنان بیماری‌های عفونی یکی از مهم‌ترین عوامل مرگ و میر انسان‌ها بوده و هست. »
ادامه نزاع جهانی با ویروس‌ها
به واسطه روند جاری ظهور و بروز این بیماری‌ها به نظر می‌رسد نزاع جهانی بشر با این عوامل به ویژه ویروس‌ها ادامه خواهد داشت. به گفته این ویروس شناس، مفهومی که امروزه از بیماری‌های نوپدید و بازپدید ویروسی می‌بینیم حاصل یک رابطه تکاملی مستقیم ناشی از تعامل و ارتباط نزدیک انسان با عوامل ویروسی مختلف است که در ۶۰ تا ۸۰ درصد موارد، جای پای حیوانات به عنوان عوامل واسطه انتقال عفونت در میان است.
این حیوانات به عنوان میزبان واسطه، عمدتاً شامل پرندگان، جوندگان و خفاش‌ها هستند. نقطه مشترک این جانوران، زندگی مشترک در کنار یکدیگر همراه با جمعیت بسیار فراوان (در حد میلیون‌ها عدد) در یک منطقه محدود جغرافیایی است که به دنبال آن، سبب رشد و تکثیر میکروب‌ها و انتشار سریع و غیر قابل تصور آنها در این جمعیت جانوری خواهد شد.
بیماری‌های نوپدید و بازپدید
دکتر تبرایی می‌گوید بیماری‌های نوپدید به آن دسته از بیماری‌ها گفته می‌شود که عامل بیماری زای آن در گذشته در جمعیت‌های انسانی یا منطقه جغرافیایی دیده نشده است و به عنوان بیماری جدید در جامعه منتشر می‌شود. مانند ویروس کرونا- سارس ۲ یا همان عامل کووید ۱۹.
در حالی که بیماری‌های بازپدید اشاره به ظهور عامل بیماری زای شناخته شده قبلی در یک منطقه جغرافیایی یا شناسایی مجدد بیماری با خارج شدن عامل آن از کنترل است. (مانند آنفلوآنزا که هر از گاهی با ظهور واریانت های جدید در دنیا همچنان تاخت و تاز می‌کند).
عوامل مؤثر بر افزایش بیماری‌های نوپدید و بازپدید
به گفته استادتمام ویروس شناسی دانشگاه علوم پزشکی گلستان، عوامل متعددی بر روند افزایش بیماری‌های نوپدید و بازپدید ویروسی طی سالیان اخیر مؤثر بوده‌اند که در سه قالب کلی عامل انسانی، طبیعی و ویروسی و ریز عوامل مربوطه شناخته می‌شوند.
در بررسی عامل انسانی، دو شاخص سیستم‌های اجتماعی و رفتارهای بشری با تغییر شرایط اثرگذاری شدیدی در نوپدیدی و بازپدیدی بیماری‌ها نقش داشته‌اند.
جهانی سازی با توزیع اقتصادها، جمعیت‌ها و کمپانی‌ها در اقصی نقاط دنیا، روند انتقال بیماری‌ها را تغییر داده است. گسترش شهرنشینی و مهاجرت از روستاها و تجمع انسان‌ها عامل دیگر انسانی دراین زمینه بوده است.
نظام‌های اقتصادی جدید و حتی در اشکال غیر قانونی قاچاق دام و مواد غذایی آلوده نیز اثر ویران کننده‌ای بر گسترش بیماری‌ها داشته است. از دیگر عوامل انسانی گسترش مسافرت‌ها و صنعت توریسم، جنگ، منازعات و قحطی‌ها، تجمعات متعدد انسانی، شکار و تغذیه حیوانات وحشی، سیستم ضعیف پایش بیماری‌ها، نظام بهداشتی شکننده کشورها و فقر بهداشتی جوامع به ویژه در حوزه آب بهداشتی و واکسیناسیون هستند که به شدت در این خصوص تاثیرگذارند.
عوامل تاثیرگذار طبیعی و محیطی
دکتر علیجان تبرایی می‌گوید در حوزه عوامل تاثیرگذار طبیعی و محیطی می‌توان از تغییرات آب و هوایی، جنگل زدایی برای کشاورزی، حضور جوندگان در مزارع در کنار انسان‌ها، تهاجم انسان به حیات وحش، حضور انسان در مناطق بکر حیات وحش و ساخت سدها و تاسیسات مشابه در تغییر توازن زیست طبیعی و در نهایت، تغییر الگوی بیماری‌های ویروسی نام برد.
ویروس‌ها؛ اصلی‌ترین عامل تاثیرگذار بر بیماری‌های نوپدید و بازپدید
به گفته این ویروس شناس، عامل ویروسی به عنوان اصلی‌ترین شاخصه تاثیرگذار در بسط و گسترش بیماری‌های نوپدید و بازپدید ویروسی با بازآرایی‌های ژنی و جهش‌های نقطه‌ای؛ به ویژه در گروه‌هایی از ویروس‌ها شامل ویروس‌های دارای ژنوم آران ای (RNA) بیشتر دیده می‌شود.
در حقیقت ۷۰ در صد عوامل بیماری‌های نوپدید و بازپدید، ویروس‌های RNA دار هستند. هر چند به شدت اثر عوامل میزبانی، انسانی و محیطی در ایجاد تغییرات در ویروس‌ها موثرند که در طول تاریخ می‌توان این اثر را در گسترش، اپیدمی و پاندمی بیماری‌های ویروسی که بلا استثنا قرن اخیر به عفونت‌های ویروسی در کنار دیگر عوامل عفونی تعلق دارد مشاهده کرد.
روند بیماری‌های نوپدید و بازپدید
دکتر تبرایی می‌گوید اگر بخواهیم به روند بیماری‌های نوپدید و بازپدید در گستره پاندمی یا اپیدمی‌های منطقه‌ای طی بیست سال اخیر بپردازیم می‌توان به موارد زیر پرداخت که به شدت علاوه بر سلامت انسان‌ها، ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و ... دنیا را به صورت منطقه‌ای یا جهانی تحت تأثیر قرار داده است.
این روند در سال ۲۰۲۲ با پاندمی أبله میمونی (Mpoxvirus) و اپیدمی‌های منطقه‌ای آنفلوآنزای پرندگان، تب دانگ و ماربورگ خود را نشان داد که به دنبال موارد مشابه سال ۲۰۲۱ با آنفلوآنزای پرندگان و ویروس ماربورگ و بعضی ویروس‌های کمتر شناخته شده بوده است.
پاندمی فراگیر و اثرگذار سارس؛ کروناویروس
در سال ۲۰۲۰ ویروس چیکن گانیا به عنوان یک عامل شناخته شده مطرح بوده و در سال ۲۰۱۹ که با پاندمی فراگیر و اثرگذار سارس کروناویروس ۲ جهان تجربه فراموش نشدنی را مشاهده کرد.
همچنین با ویروس‌های دیگر همچون آنفلوآنزای پرندگان، ویروس تب دنگی، ویروس وست نیل، انسفالیت کنه‌ای و ویروس تب دره ریفت نیز روبه رو هستیم. در سال‌های قبل هم ویروس‌های سارس کرونا ویروس ۱، ویروس مرس، ویروس تب لاسا، آنفلوآنزای اچ ۱ ان ۱ و ... را داشته‌ایم.
بدیهی است آنچه امروزه مهم است تلاش برای کنترل عوامل تاثیرگذار سه گانه مذکور در گسترش بیماری‌های نوپدید و بازپدید با پایش مستمر ویروس‌های در گردش، تحقیق و تولید داروها و واکسن‌های جدید و مؤثر و یافتن راهکارهایی برای مدیریت آنها ست.