همشهری آنلاین- سمیرا باباجانپور: حضور زنان در مراسم عزاداری محرم پا به‌پای مردان در تاریخ ماندگار شده و همچنان جاری است. آن‌ها همان‌قدر که در آشپزخانه تکایا حضوری پررنگ داشته و پای کار بودند با برگزاری روضه‌های خانگی و نذری‌هایی که برای برآورده شدن حاجات طبخ می‌کردند نقش مهمی در نگاه داشت آئین و فرهنگ عزاداری محرم داشتند.
خواندنی های بیشتر را اینجا بخوانید
زنان به‌خصوص در دوره قاجار دارای مراسم مستقل بودند و برای برآورده‌شدن حاجتشان نذری می‌دادند. نـذری‌هـای متنـوعی در آن دوره وجـود داشته است. اطعـام فقـرا، انجام دادن امور خیریه، انداختن سفره‌های روضـه‌خـوانی با انـواع خـوراکی‌هـا، پخـش غـذا در مکان‌های زیارتی و امامزاده‌ها هیچ‌گاه از نذری‌های زنان خالی نمی‌شد. «زینب اسکندری» محقق تاریخی درباره یکی از این نذری‌های زنانه می‌نویسد: «مثلاً سمنو بیشتر در خانواده‌های متمول طبخ مـی‌شـد. پیرزنـان معتقـد بودند که شیرینی سمنو به دلیل انگشت حضرت فاطمه (س) است که داخل دیگ کرده است؛ به همین دلیل قبل از بار گذاشتن سـمنو، آشپزخانه را آب‌وجارو می‌کردند و سجاده و جانماز پهن می‌کردند و به درودیوار گلاب می‌زدند. البته درگذشته به دلیل ورود خرافات و تعصبات مذهبی بسیاری از این نذورات دارای آداب‌ورسوم نامتعارف و عجیبی بودند. به‌هرحال نقش زن در سنت نذر و نذری دادن به‌گونه‌ای است که می‌توان آن را منحصر به آنان دانست و اگر زنان نبودند، این رسم دینی و مذهبی از گستردگی باز‌می‌ماند.»
قیمه نذری محرم را زنان ابداع کردند؟
قیمه این غذای محبوب نذری‌های محرم به روایت تاریخی با این شکل و شمایل و گوشت‌های قورمه‌ای برای اولین بار توسط زنان طبخ شد. خورشتی که به‌واسطه مواد اولیه قابل‌دسترس بود نخستین غذای نذری‌های محرم بوده و هست. روضه‌های خانگی زنان به‌خصوص در دوران قاجار با نذری‌پزون همراه بود.
این مراسم را به‌طور کامل بانوان بر عهده داشتند و برای بی‌نیاز بودن از ذبح گوسفند و شقه کردن گوشت توسط مردان از گوشت ذخیره‌شده که به آن قورمه می‌گفتند، استفاده می‌کردند که این گوشت بیشتر مناسب قیمه بود و قیمه بهتری بامزه خاصی با آن پخته می‌شد که مطلوبیت بیشتری از دیگر خورش‌ها داشت و پرطرفدار بود. گوشت قورمه در واقع گوشت خردشده بود که پس از سرخ کردن در روغن در ظروف سفالی یا خیک نگهداری می‌شد. یکی از دلایلی که امروزه غذای نذری غالب ایام محرم قیمه است به این موضوع برمی‌گردد.
زنان خورشت طعام مهمانان ۵ تکیه را می‌پزند
اگرچه آشپزخانه تکایا و حسینیه‌ها با مدیریت مردان اداره می‌شود اما در محله‌های قدیمی تهران زنان همچنان پای کار آشپزی محرم هستند و پا به‌پای مردان با گرمای دیگ عرق می‌ریزند. آشپزخانه‌های ۵ تکیه محله تاریخی کن در غرب تهران در ایام محرم روزانه بین ۴ تا ۶ هزار غذای نذری بین عزاداران و اهالی محل توزیع می‌کنند. طعامی که برنجش را مردان طبخ کرده و خورشتش را زنان بار می‌گذارند.
سرآشپز آشپزخانه زنانه تکیه سرآسیاب متولد سال ۱۳۵۵ است. او می‌گوید: «در کن رسم است که زن ها خورشت را می‌پزند چون آن‌ها ظرافت کار پخت خورشت را بهتر می‌دانند. وسایل را از شب قبل آماده می‌کنیم و از اول صبح خورشت را بار می‌گذاریم. ساعت ۶ بعدازظهر هم باید آماده باشد تا آقایان بیایند و ببرند.» آن‌ها برای هر وعده شام ۶ تا ۷ دیگ خورشت بار می‌گذارند. توران احمدی آشپز دیگر حسینیه می‌گوید: «غذا پختن برای عزادارن امام حسین (ع) سعادت می‌خواهد. آقا خودش حامی ماست و حتی شده دیگ آب جوش برگشته رویمان ولی اتفاقی نیفتاده. تابه‌حال یاد ندارم غذا شور شود یا ته بگیرد. خیلی مواقع مثلاً برای ۲ هزار نفر غذا پختیم بعد مهمان‌ها بیشتر از حد انتظار آمدند و در کمال تعجب دیدم که نه‌تنها غذا کم نیامد بلکه همه راضی بودند.»
خورشت نذری محرم ظرافت می‌خواهد و ترکیب مواد و اندازه پیمانه‌ها کار هر کسی نیست. به اعتقاد آشپزهای معروف محله تنها زنان می‌توانند از عهده آن بر آیند. خورشت فسنجان، قیمه و قورمه‌سبزی و گاهی هم آلواسفناج پای ثابت غذای محرم تکیه‌های محله است. جالب اینکه گاهی برای یک وعده ۲ مدل خورشت طبخ می‌شود. اینجا زنان سنگ تمام می‌گذارند.
زنان و مراسم حلواپزون چهارراه گلوبندک
کنار مسجد کربلایی‌های چهارراه گلوبندک هرساله زنان نذر می‌کنند اگر حاجتشان را گرفتند، حلوا بپزند. آن‌قدر این رسم جاافتاده که اکنون آن مکان در روز تاسوعا به کوچه حلواپزان معروف شده است. در این خیابان رسم بر این است که هرکسی باید از ۷ نفر هفت لقمه حلوای نذری بگیرد و اگر حاجتش را گرفت سال بعد خودش حلوا بپزد.
قدیمی‌های محل می گویند این رسم بیش از ۱۰۰ سال قدمت دارد و برای نخستین بار از سوی مادری که فرزند بیمارش شفا گرفته، انجام‌شده است؛ بعضی هم می‌گویند روضه‌خوانی اینجا زندگی می‌کرده که در خانه‌اش حلوای نذری طبخ می‌کرد. مراسم «حلواپزون» در گذر زمان نه‌تنها فراموش نشده، بلکه هر سال به تعداد شرکت‌کنندگان آن افزوده می‌شود و زنان با قابلمه‌های کوچک و بزرگ در روز تاسوعا حلوای نذری می‌پزند و جماعتی برای تناول آن صف می‌کشند.