در واقع استفاده جوامع مختلف از منابع طبیعی موجب تغییرات بنیادین در فرآیند طبیعی زمین شده و باز تولید منابعی چون هوا، آب و تأمین منابع اولیه غذایی در آن را برگشت‌ناپذیر کرده است.
محیط زیست ایران نیز از این اتفاق مصون نمانده و به دلیل دخالت‌های نامتوازن در زیست‌بوم‌های شکننده و تجدیدناپذیر آن، دچار آسیب جبران‌ناپذیری شده است.
براساس گزارش سازمان‌های متعدد زیستمحیطی که کشورهای گوناگون را مورد مطالعه و بررسی قرار داده‌اند و براساس مؤلفه‌های زیستمحیطی چون، کیفیت هوا، میزان آب و کیفیت آن، کاهش آلودگی هوا و... گزارشی را تحت عنوان وضعیت محیط زیست کشورهای جهان منتشر کرده اند،ایران در میان 146 کشور جهان جایگاه 132 را بدست آورده که این بیانگر آسیبی است که شهروندان ایرانی به اقلیم طبیعی و زیست‌بوم‌هایی که در آن زندگی می‌کنند وارد آورده‌اند این در حالی است که در حدود پنج سال پیش نرخ آلایندگی و اتلاف منافع طبیعی در ایران بسیار کمتر بوده و جایگاه ایران در آمار رسمی منتشر شده از سوی سازمان‌های معتبر جهانی، رتبه 104 بود.
تهران این شهر پر ازدحام
تهران یکی از آلوده‌ترین شهرهای جهان است. با تکیه بر آمارهای منتشرشده هرساله جایگاه تهران، به صدر جدول آلوده‌ترین‌ها نزدیک‌تر می‌شود و شهروندان این شهر در انبوهی از دود و غبارهای مرگزا زندگی می‌کنند.
در اطراف این شهر 707 کیلومترمربعی کوه‌های مرتفعی قرار دارد و این شهر به‌مانند کاسه‌ای دارای یک گودی وسیع است که تا ارتفاع 500 متر از سطح دریا نیز می‌رسد.
این در حالی است که در قسمت شمالی و جنوب شرقی ارتفاعات بیش از هزار متر نیز سکونتگاه شهروندان تهرانی است.
از سویی تهران در منطقه شمالی، که منطقه‌ای کوهپایه‌ای است دارای 5 منطقه دژ است. 5 منطقه‌ای که قنات‌های پراکنده را در خود گرد آورده و موجب شده است تا به واسطه آلودگی‌های احتمالی، کل شهر در معرض خطر قرار گیرد. الهیه، قیطریه، یوسف‌آباد، عشرت آباد و عباس‌آباد مناطقی مهم و بحران‌خیزند که متأسفانه به دلیل ساخت و سازهای متعدد، به جای کارکردهای زیستمحیطی و طبیعی به محلی برای زندگی افرادی تبدیل شده است که موجب آلودگی بیشتر این مناطق و جلوگیری از کارکرد طبیعی – اقلیمی این منطقه می‌شوند. در این راستا ساخت و سازهای متعدد در ارتفاعات و احداث ساختمان‌های متعدد در شمال و جنوب شهر، نگرانی‌های بسیاری برانگیخته است. به ویژه اینکه تهران در طول سال‌های گذشته بار سنگین جمعیت بسیاری را به دوش می‌کشد که زیست‌بوم طبیعی این منطقه، امکان خدمات‌رسانی به آنان را ندارد.
شاید مروری بر ماجرای اخیر شهرداری تهران با یکی از افرادی که اقدام به ساخت و ساز در مناطق شمالی شهر کرده است، جالب باشد.
مرور یک ماجرا
ماجرا از این قرار است که در سال‌های 79-78 فردی موفق می‌شود مجوز ساخت ساختمانی 23 طبقه را در ارتفاع 1800 متری شمال تهران بگیرد. اما ساخت ساختمانش را مسکوت می‌گذارد و یکی دو سال بعد برای تمدید مجوز به شهرداری مراجعه می‌کند، اما این بار شهرداری به شکلی مصمم پیگیر است که جلوی ساخت و ساز را در این ارتفاعات بگیرد و برای این ادعایش هم دلیلی قانونی دارد؛ طبق قانون، هیچ فرد، نهاد و یا سازمانی نمی‌تواند اقدام به ساخت و ساز در این ارتفاعات کند؛ و حمایت از این ساخت و سازها نیز غیرقانونی است.
مشکل اصلی از همین جا آغاز شد و فرد سازنده در تصمیم‌اش جدی بود و شهرداری منطقه 1 تهران هم زیر بار تمدید مجوز نمی‌رفت. پس از کش و قوس‌های فراوان بین دو طرف درگیر، دارنده مجوز باطل شده ساختمان تصمیم به شکایت از شهرداری منطقه 1 گرفت.
شکایت از شهردار در دادگاه و مراجع قانونی دیگر مطرح و در نهایت پای دیوان عدالت اداری به میان کشیده شد. دیوان عدالت اداری، فرد دارای مجوز را محق دانست و حکمی را در باره پیگیرد قانونی شهردار منطقه 1 صادر کرد. هنوز مدت زیادی از صدور حکم پیگرد نگذشته بود که شهردار تهران با حمایت جدی از شهردار منطقه یک وارد عمل شد و در این پرونده جانب قانون را گرفت و به حمایت از شهردارش برخاست. این بار تمام نگاه‌ها معطوف شهردار قالیباف شد و سئوال‌های بسیاری در اذهان پدید آمد؛ اختلاف از کجا ناشی می‌شود و این که آیا در این بین، حفظ حریم شهری و حمایت از زیست بوم شهری مهم‌تر است یا حق مالکیت افراد. مسئله کدام است؟
مهندس صمد ذواشتیاق، یکی از کارشناسان دست‌اندرکار طرح جامع تهران معتقد است که هر شهری محدوده‌ای قانونی دارد که احترام‌گذاشتن به آن از مهم‌ترین اصل‌هاست. ذواشتیاق منع ساخت‌وساز در ارتفاع 1800 متری شمال و شرق تهران و 1400 متری در غرب تهران را به دلیل وجود گسل‌ها و نشیب‌هایی می‌داند که مشکلات بزرگی را برای شهر ایجاد خواهند کرد. طبق گفته او حریم ارتفاع 1800 متری از شمیرانات شروع می‌شود و به سمت شرق حرکت می‌کند؛ یعنی حدوداً به حوالی تهرانپارس منتهی می‌شود. طبق گفته این مهندس معمار زیبایی طبیعی این مناطق باعث شده که عده‌ای از افراد به خصوص بسیاری از سازمان‌های «قدرتمند» مقررات شهرسازی را به دلیل حفظ منافع شخصی‌شان نادیده بگیرند.
سئوالی که اینجا مطرح می‌شود، این است که در نهایت حریم شهری به چه معناست؟ ذواشتیاق محدوده قانونی شهر رادر همه جای دنیا تعریف شده می‌داند و برای حفظ معنای این حریم به توجه به مسایل زیربنایی معتقد است.
ارتفاع 1800 متری شمال تهران از چه رو تا این حد مهم و توجه‌برانگیز است؟ آیا دلیل بحث بر سر این موضوع بیشتر بر سر مسائل زیستمحیطی است؟ صمد ذو اشتیاق ارتفاع 1800 متری شمال تهران را تنها منطقه‌ای می‌داند که به شکلی طبیعی می‌تواند اقلیم خود را بازسازی کند و دلیل اهمیت آن هم همین است. همچنین آبهای سطحی ارتفاعات شمالی تهران، در صورتی که آلوده شوند، پس از واردشدن به آبهای زیرزمینی، تمام آبهای تهران را آلوده می‌کنند.
او با تشریح موقعیت چشمه‌های سرچشمه تهران که منبع تغذیه‌شان بین ارتفاعات 1800 و 2400 متری است، عقیده دارد که 40 درصد آب این دو منبع از شبکه چاه تأمین می‌شود و در صورتی که این منابع آلوده شوند، تمام آبهای تهران دچار آلودگی خواهند شد.
در نتیجه رعایت ساخت و ساز قانونی در این ارتفاعات برا ی احیای محیط زیست عملکرد دارد که اگر این مناطق مرتفع دچار آسیب‌زیستی نشوند، تمام زیست بوم تهران دچار مشکل می‌شود.
در مورد حمایت‌های قانونی از این مصوبه چه می‌توان گفت، در حالی که برخی از قضات دیوان عدالت اداری معتقد به برتری منافع عامه بر منافع فرد نیستند و برخی از آنان عقیده دارند که مالکیت اختیاری است. برداشت‌های گوناگون قضات در کنار صریح‌نبودن قانون، منجر به صدور آرا بدون در نظر گرفتن استانداردهای شهرسازی شده است.
ذو اشتیاق عقیده دارد که قانون باید در این مورد به سختی اعمال و به مصوبه‌های قانونی احترام گذاشته شود. او با بیان این که مرجع نهایی این تصمیم‌گیری‌ها باید شورای عالی شهرسازی و معماری باشد، و نیز با بیان این که بعضی دستگاه‌ها مثل دادگستری نمی توانند درباره این مسائل تخصصی اظهار رأی کنند، گفت: «ظرفیت‌های فعلی شهر پر شده است و دیگر اجازه نیست که پا را جلوتر از این ظرفیت گذاشت.» همچنین ذواشتیاق معتقد است در حالی که بسیاری از ساخت و سازهای غیرقانونی در این ارتفاعات توسط بسیاری از سازمان‌ها و نهادهای دولتی انجام می‌شود، نمی‌توان معتقد به قانون‌‌گرایی کامل از سوی عموم افراد بود. در این شرایط، راه برای سوءاستفاده سازندگان غیرمجاز از فضاهای طبیعی شهری باز می‌شود.
در این پرونده، با حمایت آیت‌الله شاهرودی، رئیس قوه قضائیه از باطل‌شدن حکم صادر شده برای این موضوع، از قانون منع ساخت و ساز در ارتفاعات حمایت کرد. گفتنی است که باید قانونی مشتمل بر اصول مدون و تعریف شده و دقیق از سوی مراجع صلاحمند تصویب شود که هم ضمانت اجرایی داشته باشد و هم بتواند جلوی سوءاستفاده‌های احتمالی را بگیرد.
چشم انداز
ایران در میان 146 کشور جهان در رده 132 گزارش «وضعیت محیط زیست کشورهای جهان» قرار دارد. این فهرست براساس گزارش سازمان‌های گوناگون زیست محیطی و برپایه مؤلفه‌های زیستمحیطی همچون، کیفیت هوا، میزان آب و کیفیت آن، کاهش آلودگی هوا و... تهیه شده است. قرار گرفتن ایران در قعر فهرست یادشده حاکی از آسیب‌هایی است که شهروندان ایرانی به طبیعت و زیست‌بوم محل زندگی خود وارد کرده‌اند. حدود پنج سال پیش نرخ آلایندگی و آسیب به منابع طبیعی در ایران بسیار پایین‌تر بود، چنان که در آمار رسمی منتشر شده از سوی سازمان‌های معتبر جهانی، ایران در رده 104 قرار داشت.