همشهری آنلاین-عطیه اکبری: تاریخش به قرن‌ها قبل بر می‌گردد. بسیاری از آنها در فهرست میراث ملی ثبت شده است. از کاریزها می‌گوییم که یادگاری از اجداد هنرمند ما هستند و متأسفانه به اشتباه قنات نامیده می‌شوند. پدیده‌ای که سال‌ها پیش بدون نیاز به دستگاه‌های تصفیه‌کننده و امکانات امروزی، آبی گوارا را به خانه‌ها و زمین‌های کشاورزی ما هدیه می‌کردند. تعداد قابل توجهی از این سازه ایرانی در شهرری وجود دارد و مطالعات نشان می‌دهد که ری و شمیران بیشترین تعداد کاریزها را در خود جای داده‌اند.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
اما حالا کاریزها حال و روز خوشی ندارند. متهم ردیف اول نابودی این میراث کهن، توسعه شهر و شهرنشینی است. بسیاری از ساختمان‌ها، معابر و خیابان‌ها بی‌محابا در مسیر چاه‌ها و آبراه‌های کاریز قدعلم کردند و بسیاری از کاریزها در سال‌های اخیر خشک شده‌اند. اما گویا مسئولان شهرداری این روزها به تکاپو افتاده‌اند و تمهیداتی را اندیشیده‌اند تا به واسطه آن دیگر هیچ ساختمانی در حریم کاریزها ساخته نشود. به همین بهانه سراغ رئیس اداره مسیل‌ها و قنوات منطقه رفتیم تا از چند و چون این خبر مطلع شویم. دلگیر شدیم از اینکه در اثر بی‌توجهی بعضی از مسئولان، ۸ رشته قنات با بیش از ده‌ها چاه که می‌توانست چندین هکتار از زمین‌های کشاورزی منطقه را سیراب کند خشک شده است.
ابتکار موفق زندگی شهری
«کاریزها ذخایر آب زیرزمینی را در سطح جاری می‌کنند و گنجینه‌های پنهان برای شهر محسوب می‌شوند.» این نخستین جملاتی است که رئیس اداره مسیل‌ها و قنوات در توضیح اهمیت کاریزها می‌گوید: «کاریز را می‌توان نوعی زهکش زیرزمینی دانست که آب جمع‌آوری‌شده توسط این زهکش به سطح زمین منتقل می‌شود. این کاریزها مجموعه‌ای از چند میله و نمایشگاه زیرزمینی است که در گذشته به عنوان آب آشامیدنی و برای آبرسانی به زمین‌های کشاورزی از آنها استفاده می‌شد. اما به مرور با تغییرات در شهر و ایجاد شبکه آبرسانی، دیگر توجهی به کاریزها نشد و استفاده‌های غیرمرتبط از آنها صورت گرفت و رفته‌رفته به دلیل این بی‌توجهی بعضی از آنها خشک شد و در فرهنگ گفتاری ما کاریزها به ۲ دسته «بایر» یعنی خشک شده و «دایر» یعنی دارای آب تقسیم‌بندی می‌شوند.» «مجتبی حسین علی بیگی» معتقد است که کاریزها بسیار حائز اهمیت هستند چون آب را کاملاً طبیعی از سفره‌های آب زیرزمینی برداشت می‌کنند و آسیبی به این منابع طبیعی نمی‌زنند.
شهرداری متولی قنات‌ها نیست
برخلاف آنچه تصور می‌کردیم شهرداری متولی کاریزها نیست. حسین‌علی‌بیگی می‌گوید: «کاریزها در گذشته آنقدر مهم بود که حکم یک سرمایه عظیم را داشته است. هر شخصی که کاریزی می‌ساخت مالک آن هم بود و این پدیده مثل یک ارثیه نسل به نسل منتقل می‌شده است. امروز هم بیشتر کاریزهای منطقه مالک شخصی دارند و فقط بعضی از آنها متعلق به یک روستاست. به همین دلیل شهرداری متولی آنها نیست.
یعنی لایروبی و حفظ و احیای کاریز ها برعهده مالکان آنهاست چون آنها آب کاریزهایشان را به کشاورزان می‌فروشند و با اینکه این روزها کاریز اهمیت اولیه‌اش را از دست داده اما هنوز هم حکم یک سرمایه دارد و درآمد قابل توجهی را نصیب مالکانشان می‌کند. این روزها شهرداری برای حفظ شبکه‌های کاریز که میراث باارزش گذشتگان ماست پیشقدم شده است.» البته شهرداری در حفظ و لایروبی بعضی از کاریزها دخل و تصرف دارد که رئیس اداره مسیل‌ها در توضیح دلیلش می‌گوید: «آب‌های سطحی منطقه به بعضی از قنات‌ها می‌ریزد و شهرداری آن قنات‌ها را لایروبی می‌کند و در مراقبت از آن به کمک مالکان می‌آید.»
گذشت روزی که آب کاریز گوارا بود
سال‌ها قبل آب کاریزها مثل اشک چشم زلال بود و مردم به راحتی آب آن را می‌نوشیدند. چون این آب از دل زمین می‌جوشید و چه آبی از آن تمیزتر. اما سؤال اینجاست که امروز هم آب کاریزها قابل خوردن است یا خیر؟ «مظهر» یعنی همانجایی که آب کاریز از آن سرریز می‌شود در نقاطی قرار دارد که ممکن است قابل دسترس شهروندان در بعضی از روستاها و حتی داخل بافت شهری باشد و خیلی‌ها به این دلیل که آب کاریز است از آن برای سیراب شدن استفاده می‌کنند اما رئیس اداره مسیل‌ها از اهالی می‌خواهد به هیچ عنوان از آب قنات ننوشند. حسین‌علی‌بیگی می‌گوید: «هنوز هم در کشورمان کاریزهایی داریم که آبشان تمیز است اما آب کاریزهای شهرری و تهران آلوده است و دلیل آن هم نفوذ فاضلاب به آنهاست.»
قنات به ساختمان آسیب می‌رساند یا برعکس؟
در سال‌های اخیر ساختمان‌ها زیادی در حریم کاریزها ساخته شده‌اند. این حرف ما نیست. آن‌گونه که مسئولان می‌گویند درصد قابل توجهی از ساختمان‌ها در مسیر کاریز قرار دارند. هرچند که مسئولان معتقدند این اتفاق یعنی ساختمان‌سازی در محدوده کاریزها مربوط به سال‌ها قبل است. اما سؤال اینجاست که کاریز و ساختمان چطور موجودیت یکدیگر را تهدید می‌کنند؟
«جعفر ناصری»، معاون اداره مسیل‌ها و قنوات در پاسخ به این سؤال می‌گوید: «ساختمان وزن دارد و اگر در مسیر کاریز باشد در اثر این وزن سنگین ممکن است ساختمان نشست کند و مسیر قنات را مسدود کند. مسدود شدن مسیر کاریز هم برابر است با تجمع آب، تجمع آب هم بعد از مدتی ممکن است پایه‌های ساختمان را سست کرده و منجر به ریزش آن شود. به همین دلیل باید گفت که ساختمان و کاریز هر دو به هم آسیب می‌رسانند.»
حال تکلیف ساختمان‌هایی که در مسیر کاریز قد علم کرده‌اند چیست و در اثر وارد شدن خسارت به ساختمان چه کسی مقصر است؟ ناصری می‌گوید: «کاریزها در عمق زمین هستند و این عمق، متغیر است. کاریزها به املاک ارجحیت دارند. با حساب تقدم و تأخر هم که بخواهیم بررسی کنیم باید گفت اولویت با قنات‌هاست؛ کاریزها از قبل بوده‌اند و در ساخت‌وساز باید به آنها توجه و حفظ کرد.»
ساخت‌وساز در حریم کاریز ممنوع است
ساخت‌وساز در حریم قنات ممنوع است. این خبری بود که چند وقت قبل در خبرگزاری‌ها منعکس شد و می‌توان گفت خبر مسرت‌بخشی بود چون مشخص شد که مسئولان هم بالاخره به اهمیت این پدیده پی برده و برای حفظ آن دست به کار شدند. هرچند رئیس اداره مسیل‌ها تازه بودن این خبر را رد می‌کند و می‌گوید: «این قانون که ساخت‌وساز در حریم قنات‌ها ممنوع است مربوط به امروز و دیروز نیست. سال‌ها از تصویب این قانون می‌گذرد.»
هر چند ظواهر امر و خشک شدن قنات‌هایی که ساخت‌وساز دلیل اصلی آن بوده این ادعا را رد می‌کند حسین‌علی‌بیگی می‌گوید: «تغییری که به وجود آمده در نوع اجرای این قانون است. تا یک سال قبل اطلاعات کاریزها معمولاً بر پایه شخص بود. مثلاً یک کارمند شهرداری که از قدیمی‌ها بود مسیرهای کاریزها را می‌دانست. شهرداری قبل از آنکه به زمینی برای ساخت‌وساز جواز دهد از ما استعلام می‌گرفت که این زمین در محدوه کاریز هست یا خیر؟ ما هم براساس این اطلاعات شفاهی و بازدید از محل جواب استعلام را می‌دادیم اما برای آنکه اطلاعات از حالت شفاهی و به قول معروف از حالت سینه به سینه خارج شود و ساماندهی شود طرح مطالعاتی را به مدت یک سال آغاز کردیم و اطلاعات کاریزها را با استفاده از دستگاه GPS ۳ فرکانسه با دقت ۴ سانتیمتر از سطح زمین شناسایی کردیم. یک‌لایه GIS تهیه کردیم و حالا فقط کافی است که شناسه ملک به سامانه داده شود. بعد از چند ثانیه، فاصله ملک با نزدیک‌ترین کاریز مشخص می‌شود و اگر این فاصله کمتر از ۳ متر باشد یعنی زمین مورد نظر در حریم کاریز قرار دارد و اجازه ساخت‌وساز به آن داده نمی‌شود؛ مگر آنکه صاحب زمین با هماهنگی و نظارت صاحب کاریز، مسیر آن را تغییر دهند.»
شاید اگر سال‌ها قبل مسئولان در برابر پدیده خشکاندن کاریزها کمی سختگیرانه‌تر عمل می‌کردند امروز دیگر شاهد خشک شدن کاریزهای چند صد ساله نبودیم. هرچند رئیس اداره مسیل‌ها پاسخی به این سؤال نداد اما شنیده‌ها حاکی از آن است که بعضی از مجتمع های مسکونی دقیقاً روی مسیر کاریز قرار دارد و معلوم نیست اگر خدای ناکرده روزی زلزله‌ای اتفاق افتد تلفات احتمالی در این مجتمع‌های سست بنیان چقدر خواهد بود.
می‌توان به حفظ کاریزها امیدوار بود؟
«وقتی یک کاریز آسیب می‌بیند تعمیر آن کار بسیار سختی است.» این جمله را رئیس اداره مسیل‌ها می‌گوید و می‌افزاید: «متأسفانه کانال بسیاری از آب‌های سطحی به کاریزها وصل شده است و این، سوغات زندگی شهری برای کاریزهاست که می‌توان گفت اجتناب‌ناپذیر است. با تمام این اوصاف هنوز هم می‌توان‌کاری کرد تا این پدیده‌های شگفت‌انگیز بیش از این در معرض نابودی قرار نگیرند و یکی از مهم‌ترین راهکارهای آن توجه شهروندان است. وقتی شهروندی بی‌توجه به همه این مسائل کیسه زباله، قوطی و انواع زباله‌های جامدش را در مسیر آب‌های سطحی می‌اندازد وقتی به مسیر کاریز می‌رسد، مسیر را مسدود می‌کند و بعد از مدتی منجر به نابودی کاریز می‌شود. تعمیر و لایروبی کاریزها اصلاً کار راحتی نیست. چون عمق بسیاری از چاه‌های آن به بیش از ۲۰متر می‌رسد و صاحبان آنها هم بعد از مدتی بدون آنکه مطمئن شوند فکر می‌کنند کاریز خشک شده است. به همین راحتی ما شهروندان می‌توانیم در نابودی یا نگهداشتن کاریزها بدون آنکه خودمان بدانیم تأثیرگذار باشیم.»
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
۲۵ کاریز در محدوده شهرری وجود دارد که از این تعداد ۱۸ کاریز فعال است و آب دارد.
۹۰ متر عمق عمیق‌ترین چاه کاریز در منطقه ماست. این چاه ۹۰ متری در محوطه پشت کارخانه سیمان قرار دارد و یکی از چاه‌های کاریز «قاسم‌آباد» است.
۳۲ متر دومین چاه عمیق قنات است. این چاه ۳۲ متری متعلق به قنات «گل حصار» و «ده خیر» است.
۸ کاریز تاکنون در منطقه ما خشک شده است و متهم ردیف اول نابودی این سرمایه‌های قدیمی، توسعه شهرنشینی است. دولت‌آباد، دبیرکوچک، دبیر بزرگ، ولی‌آباد، ظهیرآباد، اقدسیه، جوانمرد و تقی‌آباد نام کاریزهای خشک شده است که هر کدام قدمت دیرینه‌ای داشتند.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
آیا می‌دانید؟
آیا می‌دانید طولانی‌ترین کاریز شهرری «کاریز مستوفی» است و عنوان کوتاه‌ترین کاریز هم به «علیمون» اختصاص پیدا می‌کند؟
آیا می‌دانید پر آب‌ترین کاریز شهرری، «اشرف‌آباد» و کم‌آب‌ترین هم کاریز «علیمون» است؟
آیا می‌دانید هر کدام از قنات‌های منطقه شجره‌نامه مخصوص به خود را دارد و صاحب شناسنامه است؟ بیشتر این قنات‌ها مالکان شخصی دارد که این سرمایه نسل به نسل به آنها رسیده است.
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
*منتشر شده در همشهری محله منطقه ۲۰ در تاریخ ۱۳۹۴/۰۴/۲۲