همشهری آنلاین؛ سرویس خانواده- سحر جعفریان: اصلا به واسطه موثر بودن همین بازیچه‌های ساده و دوست‌داشتنی بود که قرن‌ها پیش سرمایه‌گذاران، طراحان و تولیدکنندگانِ وسایل بازی ویژه کودکان، دست به دست هم دادند تا صنعتی شاد و رنگارنگ با نام اسباب‌بازی خلق شود. صنعتی با گردش مالی قابل توجه و البته همراه با پیوست‌های فرهنگی و گاهی هم سیاسی که اهداف خاصی را دنبال می‌کرد و همچنان نیز در دستور کار دارد. سالانه اسباب‌بازی‌های متنوع و فراوانی در کشورهای مختلف جهان تولید و به عنوان کالاهای فرهنگی و تجاریِ پرطرفدار، از ینگه دنیا به خاور دور صادرات می‌شوند. اسباب‌بازی‌هایی با جهان‌سازی‌های مدرن که منطبق با نگاه تخصصی اغلب، فاقد قصه، داستان و پیشینه تاریخی و تمدنی (مولفه‌های اعتباری و آموزشی) هستند. در این نوشتار به بهانه موضوعی طراحی و تولید اسباب‌بازی و عروسک (کالای فرهنگی) و همچنین ممانعت از ورود اقسام مروج برهنگی از این کالای فرهنگی و سرگرم‌کننده در موادی از مصوبه حجاب و عفاف، وضعیت کمی و کیفی این صنعت از طراحی تا تولید و عرضه در کشور را در گفتگو با فعالان، کارشناسان و مسئولان آن بررسی کرده‌ایم.
محلِ اعجابِ اسباب‌بازی‌ها
بسیاری تصور می‌کنند، اسباب‌بازی‌ها فقط ابزار و وسیله‌ای برای سرگرمی و آرام نگه‌داشتن کودکان هستند. ابزاری که گاهی کیفیت و قیمت‌شان، محلِ اعجاب است؛ کیفیت‌های فوق‌العاده با قیمت‌های نجومی یا برعکس، کیفیت‌هایی حاصل از مواد بازیافتی آلوده و با قیمت‌های ارزان. طیفی وسیع و متفاوت که تاریخی از نخستین تکه چوب‌های تراش شده به شکل انسان یا حیوان و بعدها نیز اسباب‌بازی‌های سفالی، پارچه‌ای، فلزی و انواع دیگر را تا به امروز پشت سر گذاشته است. تا به امروز که دهه‌ها از تبدیل آن به صنعت می‌گذرد و محققان و دانشمندان بسیاری با استناد به یافته‌های علمی و تحقیقاتی از اسباب‌بازی به مثابه یکی از مهمترین ابزار آموزشی و تربیتی کودکان یاد می‌کنند که ارائه داده‌ها و اطلاعات علوم مختلف از طریق آنها با حداکثر میزان اثربخشی و ماندگار همراه است.
اسباب‌بازی‌ها، الگوسازان خاموش
گواه این مطلب که اسباب‌بازی‌ها قدرت شگرفی در آموزش و اثرگذاری ماندگار دارند را از زبان «رویا حسینی»، روانشناس کودک می‌خوانیم. حسینی می‌گوید: «حدود یک دهه پیش، یک پزشک و متخصص تغذیه کودکان در یکی از کشورهای توسعه‌یافته غربی با روند رو به رشد کودکانی که دارای «سوء تغذیه» بودند، مواجه شد. این پزشک هیچ پاسخی برای توجیه این پدیده و بیماری رو به رشد برای کودکان و نوجوانان در یک کشور پیشرفته غربی و در خانواده‌هایی که دغدغه‌ای برای تامین مخارجشان نداشتند، پیدا نمی‌کرد. تا اینکه بالاخره نتیجه تحقیقات او در یکی از نشریه‌های معتبر جهانی بدین ترتیب منتشر شد؛ درصد بالایی از آن بچه‌ها از طرفداران پر و پا قرص عروسک «باربی» بودند! طرفدارانی که بدون هیچ انگاره پیشین و یا آموزش و توصیه‌ای، خود را از خوردن غذای مناسب محروم کرده بودند تا به تناسب اندام جادویی باربی برسند. به همین راحتی با تولید یک اسباب‌بازی، می‌توانند نظام فرهنگیِ سرمایه‌داری خود را توسعه دهند.»
ظرفیت ایران برای تبدیل به قطب اسباب‌بازی‌سازی
ایران سرزمین قصه‌ها و افسانه‌های آموزنده است. قصه‌ها و افسانه‌هایی در پیوند با ارزش‌ها و آموزه‌های مذهبی که هر یک می‌توانند بهانه مناسبی برای طراحی و تولید یک اسباب‌بازی و عروسک باشند. حسینی ضمن بیان این مطلب می‌افزاید: «ایران از ویژگی و امتیازِ پیشینه تاریخی و ارزشی لازم برای صادارت کالاهای فرهنگی استاندارد برخوردار است اما زیرساخت‌های تولیدی و صنعتی آن چرا تا به حال فراهم نشده و چرا با وجود طراحان تحصیل‌کرده و استعدادهای برتر در این حوزه، یک برند ایرانی ویژه که کودکان نقاط مختلف جهان، ما را به واسطه آن بشناسند، نداریم؟ عروسک‌های دارا و سارا شناخته شده‌ترین برند ایرانی بودند که آنها نیز با اقبال جمعی مواجه نشدند. چون نه تبلیغاتی داشت و نه محصولات جانبی آن (نوشت‌افزار، فیلم، انیمیشن، موسیقی) حمایت و عرضه شد. البته در این ارتباط باید از فرهنگ‌سازی با سرفصل «تعصب ملی بر تولیدات ایرانی» نیز سخن گفت تا همه‌جانبه‌نگری رعایت شده باشد. از سویی، این عدم اقبال تاکنون مورد بررسی تخصصی و پژوهشی هم قرار نگرفته تا به طور دقیق آسیب‌شناسی شود.»
از فقدان اتحادیه مستقل تا اثربخشی کارآفرینی بانوان عروسک‌ساز
صنف تولیدکنندگان و فروشندگان اسباب‌بازی زیر نظر اتحادیه خرازی فروشان و وابسته است! آن هم در شرایطی که صنعت اسباب‌بازی و تولیدات آن به تازگی، موضوع مورد اشاره ماده ۲۱ مصوبه حجاب و عفاف بوده است. برخی، در قرائت از مواد مصوبه حجاب و عفاف با موضوع اسباب‌بازی و عروسک دچار اشتباه شده و از آن به معنای واردات عروسک‌های محجبه و یا ایجاد پوشش بر روی عروسک‌های پشت ویترین مغازه‌ها یاد کرده‌اند. حال آنکه در مواد این قانون، طراحی و تولید بومی اسباب‌بازی با برند کامل و جامع ایرانی مد نظر بوده است.
«امین گودرزی»، تولیدکننده و فعال حوزه اسباب‌بازی با اشاره به مبنای تکنولوژی و فناوری در صنعت اسباب‌بازی جهان می‌گوید: «صنف اسباب‌بازی کشور، از حداقل امکانات تشکیلاتی و ساختاری مانند بهره‌مندی از اتحادیه مستقل، محروم است. مدتی زیرمجموعه صنف خرازان بودیم، زمانی هم زیرمجموعه صنف درودگران و صنف نایلون و پلاستیک! یک انجمن صنفی (نسخه کوچک‌تر از اتحادیه) داریم که معمولا از طریق آن پیگیر خواسته‌یمان هستیم. اما برای سودآوری این صنعت مهیج به حمایت و برنامه‌ریزی کلان احتیاج است. وگرنه با وجود این وضع یا محکوم هستیم به استفاده از اسباب‌بازی‌های وارداتی و یا کپی‌برداری بدون کیفیت از آنها.» گودرزی ادامه می‌دهد: «صنعت اسباب‌بازی ۲ بخش دارد؛ بخش فرهنگی و بخش اقتصادی (صنایع پایین دستی پتروشیمی). در بخش فرهنگی، سازمان‌های مختلفی مانند وزارت ارشاد، شورای فرهنگی و کانون پرورش فکری تدخیل هستند و در بخش اقتصادی هم اگر اتحادیه مستقل داشتیم و همچنین وزارت صمت. واضح است که با این تعداد متولی باید به یک همگرایی رسید تا اسباب‌بازی ایرانی منطبق با فرهنگ بومی و ارزش‌های مذهبی تولید شود. جای حمایت مادی و معنوی هم که خالی‌ست؛ نشان به آن نشان که در ۹۰ درصد قالب‌سازی‌های اسباب‌بازی‌ها ترجیح تولیدکننده استفاده از قالب‌های ورداتی‌ست چون قیمت تمام شده آنها کمتر از تولیدشان است!»
«مریم گل‌رو»، عروسک‌ساز می‌گوید: «تجربه سال‌ها طراحی و تولید عروسک‌های ایرانی به صورت خُرد و خانگی دارم. اگر نبود کارآفرینی بانوان در این حوزه، شاید همین نیم‌بند تولیدات عروسک‌سازی به سبک ایرانی هم به وجود نمی‌آمد! کاش متولی‌ای پیدا می‌شد تا با ساماندهی شبکه بانوان کارآفرین در این حوزه، زمینه ایجاد برندِ عروسک‌های ایرانی را فراهم می‌کرد. ناگفته نماند، صنعت اسباب‌بازی کشور به اقداماتی فراتر از کارآفرینی بانوان آن هم بدون پشتوانه موثر و برگزاری جشنواره‌های سالانه نیازمند است.»
مسئولان چه می‌گویند؟
اوایل سال گذشته بود که خبر احداث شهرک اسباب‌بازی (صنایع خلاق و نوآور) در شهر پرند با مشارکت کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و صنایع عمومی وزارت صمت منتشر شد. خبری که هنوز به اتفاق نزدیک نشده است. «محمدرضا زارع بُرزِشی»، مدیر کل دفتر صنایع خلاق و ورزشی وزارت صمت در این باره می‌گوید: «اسباب بازی در جهان به عنوان کالای آموزشی استفاده می‌شود که متاسفانه در ایران بیشتر به جنبه سرگرمی آن پرداخته شده است. البته در سال‌های اخیر ما در حوزه اسباب بازی شاهد تولید بازی‌های فکری، کارتی، چوبی و بازی‌های بهره‌مند از خلاقیت کودک و نوجوان از سوی شرکت‌های مختلف بوده‌ایم اما هنوز سبد خانوار ایرانی از کالای اسباب بازی خالی است. در این ارتباط باید میزان واردات اسباب‌بازی به صورت رسمی و قاچاق نیز پیگیری شود.» «آیدین مهدی زاده»، رئیس دبیرخانه نظارت بر اسباب بازی درباره آمار تولیدکنندگان صنعت اسباب بازی در کشور می‌گوید: «در این صنعت حدود ۷۵ تولید کننده رسمی و بیش از ۳۰۰ تولیدکننده غیررسمی فعالیت می‌کنند که تولیدات برخی از آنها محدود و برخی دیگر تک محصولی است. ایران حدود یک درصد بازار جهانی این صنعت را در اختیار دارد. هم اکنون ۴۰ تا ۵۰ درصد نیاز اسباب بازی داخل کشور از طریق تولیدات داخلی تامین می‌شود که امیدواریم با حمایت‌های دولت و توان تولیدی تولیدکنندگان به درصدهای بالاتری از تامین بازار و انبوه‌سازی اسباب‌بازی‌های ایرانی و اسلامی با هدف مقابله با تهاجم فرهنگی دست یابیم.»