همشهری آنلاین: یونانیان و رومی‌ها بر این باور بودند که رؤیاها قدرت پیشگویی دارند. در قرن ۱۹ میلادی زیگموند فروید و کارل یونگ نظریات مدرنی را در رابطه با رؤیا دیدن ارائه کردند. بر اساس نظریه‌ی فروید، رؤیا کمک می‌کند تا به آرزوهای سرکوب‌شده و محقق‌نشده‌ی خود دست پیدا کنیم. از نظر یونگ نیز رؤیاها دلایل روان‌شناختی دارد.
مطلبی که در ادامه به آن خواهیم پرداخت درواقع چکیده و خلاصه‌ای از یافته‌های اخیر محققان درباره‌ی مسئله‌ی رؤیا و رؤیا دیدن است. بسیاری از اطلاعاتی که در اختیار شما قرار خواهیم داد برگرفته‌شده از کتاب «زبان رؤیا: درک خویشتن از طریق تصورات و رنگ» نوشته‌ی رابرت هاس با پیشگفتاری از دیوید فینستین است.
رؤیا چیست؟
تحقیقات نشان داده REM (حرکت سریع چشم‌ها) در انسان‌ها و جنین کلیه‌ی پستانداران وجود دارد. فرآیند رؤیابینی در مرحله‌ی (REM) اتفاق می‌افتد، زیرا ۸۲ درصد از کسانی که طی تحقیقات در این مرحله از خواب بیدار شدند، تجربه‌ای شبیه به رؤیا دیدن را گزارش کردند. بر اساس اظهارات دکتر دامهاف، فرآیند رؤیابینی شامل چهار مرحله است: ۱. وجود مجموعه‌ای از شبکه‌های عصبی کامل و بی‌نقص برای رؤیا دیدن. ۲. مکانیسمی برای فعال کردن رؤیا. ۳. توقف محرک‌های خارجی. ۴. از دست دادن کنترل و از کار افتادن سیستم ادراکی فرد. اینکه در مرحله‌ی (REM) چه اتفاقی برای حیوانات می‌افتد هنوز کاملاً مشخص نیست زیرا وجود شبکه‌ی عصبی‌ای که وظیفه‌ی رؤیا دیدن را بر عهده دارد، در مغز حیوانات هنوز به اثبات نرسیده است.
قبلاً تصور بر این بود که رؤیابینی تنها در اوایل مرحله‌ی (REM) اتفاق می‌افتد، با این وجود بعدها مشخص شد که تجربه‌ی رؤیا دیدن به‌محض به خوابیدن فرد، در طول مرحله‌ی NREM (عدم حرکت سریع چشم‌ها) و حتی نزدیک به مرحله‌ی بیداری نیز اتفاق می‌افتد. طی تحقیقات صورت گرفته، فقط ۴۲ درصد از شرکت‌کنندگان رؤیای خود را به یاد می‌آوردند.
بر اساس بررسی‌های انجام‌شده، میزان یادآوری رؤیاها بین دو مرحله‌ی (REM) و (NREM) متفاوت است. مرحله‌ی (REM) معمولاً طولانی‌تر، واضح‌تر، پرتحرک‌تر و هیجان‌انگیزتر بوده و در مقایسه با (NREM) عوامل دخیل برای رؤیابینی در آن بیشتر است. از طرفی مشاهده‌ی وقایع و تجربیاتی که در طول بیداری برای فرد اتفاق می‌افتد، در (REM) کمتر گزارش شده است. در رابطه با مرحله (NREM) باید گفت که بیشتر بر اساس اتفاقات واقعی است که معمولاً در حالت بیداری برای فرد اتفاق می‌افتد. به همین دلیل حدود ۷۰ درصد از افرادی که در مرحله‌ی (REM) رؤیا دیدند، رؤیاهای خود را عجیب و غیرعادی گزارش کردند.
آیا رؤیاها دارای معنی خاصی هستند؟
وقتی در حال رؤیا دیدن هستیم، در آن لحظه همه‌ی اتفاقات منطقی و عادی به نظر می‌رسند، اما به‌محض بیدار شدن تمام برداشت‌ها و دیدگاه‌مان نسبت به رؤیاهایی که مشاهده کردیم تغییر می‌کند. عدم پیوستگی بین صحنه‌هایی که دیدیم و بی‌ربط بودن آن‌ها در بیداری برای ما آشکار می‌شود.
ما هنگام رؤیا دیدن آگاه و هوشیار هستیم، اما این آگاهی با آگاهی که در حالت بیداری و در واقعیت داریم متفاوت است. زمانی که فرد در حال رؤیا دیدن است، سیگنال‌هایی که به‌طور همزمان به مغز ارسال می‌شوند و نشانه‌ی هوشیاری هستند هنوز فعال‌اند، اما ارسال این سیگنال‌ها در خواب برای پاسخ به محرک‌های بیرونی نیست. ولی چرا این اتفاق می‌افتد؟ دو محقق به نام‌های رابرت مک‌کارلی و آلن هابسون از دانشگاه علوم پزشکی هاروارد اظهار کرده‌اند که در اثر فعالیت سیستم عصبی و هنگام رؤیابینی، مغز تلاش می‌کند کلیه‌ی اتفاقات و عواملی که در رؤیا مشاهده می‌شود را منطقی جلوه بدهد.
برخلاف گفته‌ی مک‌کارلی و هابسون، دکتر ایوانس روان‌شناس و مهندس کامپیوتر معتقد است که محتوای رؤیا متشکل از اتفاقاتی است که در طول روز برای فرد رخ داده که به خاطراتی که از گذشته در ذهن ما باقی‌مانده متصل شده‌اند. به باور او، فرآیند رؤیابینی مغز مشابه رایانه‌ای است که به پردازش و بررسی برنامه‌های خود می‌پردازد و این برنامه‌ها در واقع همان خاطرات گذشته‌ی فرد را شامل می‌شود.
رؤیای‌بینی شفاف و واضح (Lucid Dream)
تصور کنید اگر می‌توانستید رؤیای خود را کنترل کنید، چه‌کار می‌کردید؟ آیا دوست داشتید پرواز کنید، یا به روم باستان سفر کنید یا مثلاً با شخص موردعلاقه‌ی خود شام بخورید؟ برخی مدعی شده‌اند راهبان تبتی از هزاران سال پیش قادر به کنترل رؤیای خود بودند. با این حال رؤیای واضح تا قبل از دهه‌ی ۱۸۰۰ میلادی موردتوجه قرار نگرفته بود.
رؤیای واضح در واقع توانایی مشاهده یا کنترل رؤیا با اراده‌ی شخص است. این کار رؤیا را از حالت غیرواقعی درآورده و آن را تبدیل به واقعیت می‌کند، به شکلی که هرآنچه می‌بینید، بو و مزه می‌کنید کاملاً برایتان واقعی و قابل‌لمس خواهد شد.
رؤیای واضح زمانی اتفاق می‌افتد که شما از متوجه می‌شوید که در حال خواب دیدن هستید و در این شرایط، مغز شما هنگام رؤیابینی به همان شکل که در بیداری فعالیت دارد، عمل می‌کند.
در حالت طبیعی، هنگام خواب دیدن، خودآگاهی فرد متوقف می‌شود، به همین دلیل است که رؤیاهایی که می‌بینیم خیلی ناواضح و دور به نظر می‌رسند، اما در رؤیای واضح، بخش هوشیار مغز در طول رؤیابینی فعال است. این پدیده کاملاً طبیعی و بی‌خطر بوده و به‌هیچ‌وجه اتفاقی فراطبیعی و ترسناک نیست. در طول رؤیابینی واضح هر زمان که بخواهید می‌توانید به اراده‌ی خود از خواب بیدار شوید. رؤیابینی واضح نیاز به تمرین داشته و هر شخصی قادر به انجام آن است.
مفهوم رؤیای واضح در دهه‌ی ۱۹۶۰ و توسط شخصی به نام سِلیا گرین محبوب و همه‌گیر شد. او به امکان علمی خودآگاهی در طول رؤیابینی اشاره کرد. اولین محققی که پدیده‌ی خواب واضح را امتحان کرد فراروان‌شناسی بود به نام کیت هِرن. برای تحقیق بیشتر درباره‌ی این مسئله، در سال ۱۹۸۷ موسسه به نام The Lucidity مؤسسه تأسیس شد تا به این سؤال که رؤیابینی واضح چیست؟ پاسخ داده شود. پاسخ به این سؤال می‌تواند میزان شناخت ما در رابطه با درک ذهن انسان بیشتر کند.
چرا کابوس می‌بینیم؟
طبق تحقیقات انجام‌شده در (American Academy of Sleep Medicine) حدود ۱۰ تا ۵۰ درصد از کودکان بین ۵ تا ۱۲ سال، دیدن کابوس را تجربه کرده‌اند. کابوس دیدن در کودکان می‌تواند در نتیجه‌ی گوش دادن به یک داستان ترسناک، دیدن یک فیلم یا اضطراب ناشی از شروع مدرسه یا حتی مرگ یکی از افراد خانواده ناشی شود.
حدود ۲ تا ۸ درصد از بزرگ‌سالان دچار کابوس می‌شوند. لاری کویین لوانبرگ، روانکاو حرفه‌ای به اهمیت درک این مسئله که رؤیابینی در واقع یک فرآیند ذهنی است اشاره می‌کند؛ شرایطی که طی آن، افکار ما از اتفاقات روزانه نشئت می‌گیرد. کابوس زمانی ایجاد می‌شود که ذهن در طول مرحله‌ی (REM) به مسائل و مشکلاتی فکر می‌کند که طی روز سعی در نادیده گرفتن آن‌ها دارد.
مشکلات حل‌نشده تنها دلیل کابوس دیدن نیستند، نخوردن مواد غذایی مقوی و کم غذایی هم از جمله عوامل تأثیرگذار در کابوس‌بینی است. خوردن غذاهای کربوهیدرات‌دار در طول نیمه‌شب، چون باعث افزایش فعالیت مغز و بالا بردن متابولیسم بدن می‌شود، می‌تواند منجر به کابوس شود. بر اساس مطالعات محققی به نام کارول واسرمَن، داشتن آلرژی به مواد غذایی خاص نیز باعث کابوس دیدن می‌شود.
چرا رؤیاهایمان را به خاطر نمی‌آوریم؟
چنانچه رؤیاهایتان را به خاطر نمی‌آورید نگران نباشید، مغز شما مشکلی ندارد. بخشی از مغز که به محرک‌های خارجی پاسخ داده و در پردازش اطلاعات دخیل است، در افرادی که رؤیاهایشان را به خاطر می‌آورند فعال‌تر است. همچنین بررسی‌ها نشان داده که افراد خلاق و هنرمندان توانایی بیشتری در به یادآوری رؤیاها دارند. تحقیقات دیگری نشان داده که افرادی که رؤیاهایشان را به خاطر می‌آورند بیشتر از دیگران دچار مشکل بی‌خوابی شده و هنگام رؤیابینی از خواب می‌پرند. از طرف دیگر، به‌طور میانگین حدود ۳۰ دقیقه طول می‌کشد تا این افراد به خواب بروند.
حقایقی درباره‌ی خواب و رؤیا
رؤیاهای صادقه
موارد عجیبی وجود دارد که طی آن افراد در رؤیا شاهد حوادثی بودند که در بیداری به واقعیت تبدیل شده است. هم می‌توان اسم آن را اتفاق گذاشت هم خبری از آینده، چون هنوز دلیل علمی برای این وقایع پیدا نشده. بعضی از معروف‌ترین موارد گزارش‌شده در رابطه با رؤیاهای صادقه:
آبراهام لینکلن قاتل خود را در خواب دیده بود.
برخی از قربانیان حادثه‌ی ۱۱ سپتامبر وقوع این رخداد را در خواب دیده بودند.
مارک تواین مرگ برادرش را در خواب دیده بود.
۱۹ تن از بازماندگان کشتی تایتانیک در خواب این فاجعه را دیده بودند.
ایده‌ی اختراعاتی که در رؤیا به افراد الهام شد:
رؤیاها نقش مهمی در اختراعات بشر داشته‌اند. تعدادی از این اختراعات شامل:
ایده‌ی تأسیس گوگل – لَری پیج
ژنراتور جریان متناوب – نیکولا تسلا
شکل مارپیچ دوتایی (DNA)- جیمز واتسون
چرخ‌خیاطی – الیاس هو
جدول تناوبی – دیمیتری مندلیف
تفاوت جنستی در رؤیا
جالب است بدانید که ۷۰ درصد از شخصیت‌هایی که مردان در رؤیا می‌بینند مذکر هستند، اما زنان در رؤیاهایشان به میزان برابر اشخاص مؤنث و مذکر وجود دارند. مردان بیشتر از زنان در خواب اعمال خشونت‌آمیز را تجربه می‌کنند.
افراد نابینا هم رؤیا می‌بینند
افراد نابینایی که از هنگام تولد نابینا نبوده‌اند هم مانند افراد عادی هنگام رؤیابینی می‌توانند تصاویری را مشاهده کنند، اما افرادی که از بدو تولد نابینا هستند هیچ تصویری در رؤیای خود نمی‌بینند.
با این حال این دسته از افراد نابینا هم رؤیا می‌بینند و رؤیاهایشان می‌تواند مثل رؤیاهایی که افراد بینا می‌بینند جالب و تأثیرگذار باشد، اما حواس دیگر این افراد هم علاوه بر حس بینایی در رؤیاهایشان دخیل است.
راه رفتن در خواب
راه رفتن هنگام خواب، پدیده‌ی نادر و خطرناکی است که از اختلالات خواب به شمار می‌رود. اختلال شدید در مرحله‌ی (REM) علت اصلی این مشکل است. این دسته از افراد رؤیاهای که می‌بینند را بدون اینکه متوجه باشند به‌صورت عملی اجرا می‌کنند. برای مثال شخصی در خواب خود را از پنجره‌ی طبقه‌ی یک ساختمان پرت کرد ولی به شکل معجزه‌آسایی نجات پیدا کرد.