همشهری‌آنلاین - پروانه بندپی: پوکی استخوان یا استئوپروز (Osteoporosis)، یک بیماری خاموش است که مختص اواخر سنین میانسالی و سالمندی است و در هر دو جنس مرد و زن رخ می‌دهد اما در زنان به این دلیل که بعد از ۵۰ سالگی و به دنبال یائسگی، هورمون‌های زنانگی را از دست می‌دهند، شایع‌تر است.
پوکی استخوان با از دست رفتن چگالی استخوان‌ها بروز می‌یابد و سبب می‌شود استخوان‌ها تُرد و شکننده شوند. به نحوی که ساختار استخوان‌ها به هم می‌خورد، ماده معدنی آنها کم می‌شود و استخوان‌ها استحکام خود را از دست می‌دهند.
پوکی استخوان به این دلیل «بیماری خاموش» خوانده می‌شود که در ظاهر علامتی ندارد و علائم آن تازه در زمان بروز شکستگی استخوان فرد مشاهده می‌شود. بنابراین پزشکان توصیه اکید می‌کنند که زنان بعد از ۵۰ سالگی و مردان بعد از ۶۰ سالگی حتما برای سنجش تراکم استخوان به پزشک مراجعه کنند تا از سلامت استخوان‌های خود مطمئن شوند.
یکی از بدترین تبعات پوکی استخوان در ایران، شکستگی استخوان به خصوص در ناحیه لگن است که در بیشتر موارد منجر به مرگ فرد می‌شود. به طوری که از هر ۲ نفر مبتلا به شکستگی لگن، یک نفر فوت می‌کند و ۸۰ درصد بیماران بعد از شکستگی دیگر نمی‌توانند به فعالیت‌های بدنیِ قبل از شکستگی برگردند.
شیوع بالای پوکی استخوان در ایران
پوکی استخوان در ایران شیوع بالایی دارد. تازه‌ترین آمار وزارت بهداشت حاکی از این است که بیش از ۶۰ درصد افراد بالای ۵۰ سال درگیر این بیماری هستند. آماری نگران‌کننده که می‌گوید؛ از هر ۲ زن یک نفر و از هر ۴ مرد یک نفر در سنین بالای ۵۰ سال شکستگی ناشی از پوکی استخوان را تجربه می‌کنند. این آمار در بین افراد بالای ۷۰ سال، حدود ۸۰ درصد است؛ یعنی از هر ۵ فرد بالای ۷۰ سال، ۴ نفر پوکی استخوان دارند. این در حالی است که بسیاری از زنان و مردان بالای ۷۰ سال کمترین اطلاعی درباره این بیماری ندارند و حتی یک بار هم برای سنجش تراکم استخوان اقدام نکرده‌اند!
دکتر افشین استوار، رئیس مرکز تحقیقات استئوپروز پژوهشگاه علوم غدد و متابولیسم دانشگاه علوم پزشکی تهران در این رابطه به همشهری می‌گوید: «۴۰ تا ۴۲ درصد زنان بالای ۶۰ سال و ۳۷ درصد زنان بالای ۵۰ سال دچار پوکی استخوان هستند. این سن وقتی از ۷۵ سالگی می‌گذرد، به حدود ۸۰ درصد می‌رسد. یعنی از هر ۵ زن بالای ۷۰ سال، ۴ زن پوکی استخوان دارند و فقط یک نفر سالم است و این یعنی، این بیماری شیوع خیلی بالایی در کشورمان دارد.»
به گفته دکتر استوار، «دوسوم بیماران مبتلا به پوکی استخوان از بیماری خود آگاه نیستند. چون هیچ وقت نمی‌دانستند که برای بررسی سلامت استخوان خود باید به پزشک مراجعه کنند یا تست تراکم استخوان بدهند.»
یک تصور غلط درباره پوکی استخوان
تصور بسیاری از مردم این است که پوکی استخوان، یک بیماری زنانه است و مردها درگیر آن نمی‌شوند. اما رئیس مرکز تحقیقات استئوپروز پژوهشگاه علوم غدد و متابولیسم دانشگاه علوم پزشکی تهران می‌گوید: «پوکی استخوان به هیچ عنوان بیماری مخصوص زنان نیست و مردها هم به آن مبتلا می‌شوند و لازم است که هم خانم‌ها و هم آقایان از سلامت استخوان‌های خود مطمئن شوند. تنها تفاوت خانم‌ها با آقایان این است که در خانم‌ها روند کاهش توده استخوانی در یک دوره‌ای بعد از سنین یائسگی تشدید می‌شود. بنابراین شیوع پوکی استخوان در زنان بعد از یائسگی بیشتر است و لازم است که آنها توجه بیشتری به این بیماری داشته باشند و به موقع برای سنجش سلامت استخوان‌های خود مراجعه کنند.»
دکتر استوار به آماری از ابتلای مردها به این بیماری هم اشاره‌ای می‌کند و می‌گوید: «درمجموع ۲۴ درصد آقایان بالای ۵۰ سال در ایران پوکی استخوان دارند. یعنی از هر ۴ مرد بالای ۵۰ سال، یک نفر به این بیماری مبتلا است. پس این باور که مردها پوکی استخوان نمی‌گیرند، باوری غلط و نادرست است.»
استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران می‌گوید: «نکته خیلی مهم درباره کشور ما این است که جمعیت ایران به سرعت رو به پیری است و هرچقدر نسبت جمعیت بالای ۵۰ سال بیشتر شود، تعداد بیمارانی که پوکی استخوان دارند هم بیشتر می‌شود. ما از نظر سرعت رشد سالمندی در منطقه اولیم و یکی از سریع‌ترین رشدهای سالمندی را در دنیا هم داریم. و چون پوکی استخوان، بیماری دوران میانسالی و سالمندی است، باید از حالا تمهیدات لازم را بیندیشیم.»
این بیماری علائم مشخصی ندارد
رئیس مرکز تحقیقات استئوپروز پژوهشگاه علوم غدد و متابولیسم دانشگاه علوم پزشکی تهران به این نکته مهم اشاره می‌کند که «تراکم معدنی استخوان تا حدود ۳۰ سالگی افزایش پیدا می‌کند. یعنی حداکثر توده استخوانی تا حدود ۳۰ سالگی اتفاق می‌افتد. بعد از آن با افزایش سن، توده و تراکم استخوانی کاهش پیدا می‌کند و هرچقدر که سن بالاتر می‌رود، این توده استخوانی هر سال مقدار بیشتری کاهش پیدا می‌کند.»
این استاد دانشگاه می‌گوید: در زنان بعد از رسیدن سنین یائسگی، به دلیل کاهش ترشح هورمون‌های استروژن و پروژسترون (هورمون‌های جنسی زنانه) که روی سلامت استخوان اثر حفاظتی دارند، کاهش توده استخوانی سرعت پیدا می‌کند. بنابراین احتمال ابتلا به پوکی استخوان و شکستگی‌ها در زنان به خصوص پس از سن یائسگی افزایش می‌یابد.
به گفته دکتر استوار، تشخیص پوکی استخوان با سنجش تراکم استخوان ممکن است و راهی غیر از این وجود ندارد. یعنی با انجام آزمایش و معاینه بالینی و رادیولوژی و ... نمی‌توان آن را به طور قطعی تشخیص داد. چون علائم بالینی و ظاهری ندارد.
ژنتیک تا چه اندازه مهم است؟
رئیس مرکز تحقیقات استئوپروز پژوهشگاه علوم غدد و متابولیسم دانشگاه علوم پزشکی تهران درباره نقش ژنتیک و وراثت در ابتلا به پوکی استخوان می‌گوید: «وراثت در این بیماری خیلی مهم است و کسانی که سابقه‌ی خانوادگی این بیماری را در والدین یا خویشاوندان درجه یک خود دارند، بیشتر در معرض خطرند و لازم است که سلامت استخوان‌های خود را بیشتر جدی بگیرند. چون این افراد بیشتر از بقیه مستعد ابتلا به پوکی استخوان و به دنبال آن، شکستگی استخوان هستند.»
شکستن مرگبار استخوان‌ها
حالا چرا پوکی استخوان اهمیت دارد؟ چون این بیماری هم درمان دارویی دارد و هم درمان غیر دارویی. دکتر استوار در این رابطه به همشهری می‌گوید: «چیزی که در این بیماری اهمیت بالایی دارد، این است که این بیماری منجر به شکستگی استخوان‌ها در نواحی مختلف بدن می‌شود. یعنی مهم‌ترین پیامد این بیماری، شکستگی استخوان‌ها است.»
رئیس مرکز تحقیقات استئوپروز پژوهشگاه علوم غدد و متابولیسم دانشگاه علوم پزشکی تهران توضیح می‌دهد: «شکستگی در هر استخوانی از بدن اتفاق می‌افتد اما در ۳ ناحیه بدن بیشتر از بقیه رخ می‌دهد؛ مچ دست، مهره‌های ستون فقرات و لگن (گردن استخوان ران). سومی، شدیدترین نوع شکستگی ناشی از پوکی استخوان و بسیار خطرناک است. به طوری که از هر ۲ نفری که دچار شکستگی لگن ناشی از پوکی استخوان می‌شوند، یک نفر فوت می‌کند.»
به گفته این استاد دانشگاه، «۲۰ تا ۵۰ درصد مرگ و میرهای ناشی از شکستگی لگن در همان ۶ ماه تا یک سال اولِ بعد از شکستگی اتفاق می‌افتد. یعنی احتمال مرگ کسی که در یک سال اول بعد از شکستگی لگن فوت کند، ۲۰ درصد است که آمار بسیار بالایی محسوب می‌شود. نکته مهم دیگر این است که شکستگی لگن منجر به ناتوانی زیادِ فرد می‌شود. حدود ۸۰ درصد این افراد بعد از شکستگی دیگر نمی‌توانند به آن سطح تحرک و فعالیت‌های بدنی قبل از شکستگی برگردند. ۵۰ درصد آنها برای راه رفتن حتما به عصا یا کمک دیگران نیازمند می‌شوند. اصلا یکی از دلایل مرگ فرد، همین ناوتان شدن در تحرک بدنی است.»
آسیب بزرگ؛ کوتاهی قد و خمیدگی قامت
یکی دیگر از ناحیه‌هایی که به دنبال ابتلا به پوکی استخوان آسیب‌پذیر می‌شود، ستون فقرات است. دکتر استوار در این باره می‌گوید: «کمردرد مزمن و ناتوان‌کننده، یکی از عوارض شکستگی ستون فقرات ناشی از پوکی استخوان است. کوتاهی قد یکی دیگر از تبعات آن است. چراکه شکستگی یک یا چند مهره باعث کاهش ارتفاع آن می‌شود. شکستن مهره‌ها علاوه بر کوتاهی قد، در برخی از موارد منجر به خمیدگی قامت هم می‌شود.»
نکته مهم‌تر در این نوع شکستگی این است که در بسیاری از موارد شکستگی مهره‌ها تشخیص داده نمی‌شود. رئیس مرکز تحقیقات استئوپروز پژوهشگاه علوم غدد و متابولیسم دانشگاه علوم پزشکی تهران می‌گوید: «از هر ۲ مورد شکستگی مهره‌ها، یک مورد توسط فرد تشخیص داده نمی‌شود و بنابراین پیگیری هم نمی‌شود.»
استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران تاکید می‌کند که «شکستگی استخوان‌ها از دو نظر بسیار مهم است؛ یکی این که باعث ناتوانی زیاد فرد می‌شود و دوم این که خود شکستگی، یک علامت هشداردهنده است که احتمال شکستگی بعدی هم وجود دارد و مثلا ممکن است در ناحیه لگن اتفاق بیفتد و فرد جان خود را از دست بدهد. بنابراین اگر فردی دچار ضربه‌ای ناگهانی در لگن یا ستون فقرات شد، حتما باید به پزشک مراجعه کند.»
کمبود دستگاه سنجش تراکم استخوان در کشور | بعضی استان‌ها یک دستگاه هم ندارند
تعداد دستگاه‌های استانداردِ سنجش تراکم استخوان در کشور خیلی کم است و علاوه بر این، توزیع آنها در سراسر کشور به شدت ناعادلانه است. این موضوع را دکتر استوار بیان می‌کند و ادامه می‌دهد: «۵۰ درصد این دستگاه‌ها در تهران فعالند و ۵۰ درصد بقیه در مراکز استان‌ها هستند.
رئیس مرکز تحقیقات استئوپروز پژوهشگاه علوم غدد و متابولیسم دانشگاه علوم پزشکی تهران می‌گوید: «در شهرهای کوچک‌تر اساسا دسترسی به این دستگاه‌ها وجود ندارد و افراد یا باید به مراکز استان‌های خود مراجعه کنند یا از این کار منصرف شوند. یکی دو استان یک دستگاه دارند یا اصلا یک دستگاه هم ندارند. ۴ – ۵ استان حتی در بخش دولتی از داشتن حتی یک دستگاه سنجش تراکم استخوان محرومند.»
جوانان هم مبتلا می‌شوند؟ | این افراد حتما برای سنجش تراکم استخوان اقدام کنند
آیا ممکن است پوکی استخوان در افراد جوان هم رخ دهد؟ دکتر استوار در این خصوص توضیح می‌دهد: «فقط جوانانی که یکی از مشکلات مثل بیماری‌های ژنتیکی، مصرف دارو، ابتلا به سرطان و بیماری‌های روماتولوژی دارند، ممکن است مبتلا شوند. اگر هیچ یک از اینها را نداشته باشند، فقط به زنان بالای ۵۰ سال و مردان بالای ۶۰ سال توصیه می‌شود که برای سنجش تراکم استخوان به پزشک مراجعه کنند.»
بیشتر بخوانید؛