شبه‌علم اصطلاحی است که برای توصیف باورها، ادعاها، شیوه‌ها یا نظریه‌هایی به کار می‌رود که به عنوان علمی معرفی می‌شوند، اما به روش علمی یا اصول واقعی پرسشگری علمی پایبند نیستند. شبه‌علم فاقد شواهد تجربی است، مورد آزمون و تایید دقیق قرار نمی‌گیرد و اغلب بر شواهد موردی (آنکدوتال)، گواهی‌ها یا ادعاهای بی‌پایه تکیه دارد. شبه‌علم با فقدان پایبندی به معیارهای علمی شواهد، تکرارپذیری و ابطال‌پذیری مشخص می‌شود.
ایده‌های شبه‌علمی ممکن است شامل پدیده‌های فراهنجار (پارانرمال)، طب جایگزین، طالع‌بینی، مشاهده یوفو، و نظریه‌های توطئه گوناگون باشد. این ایده‌ها ممکن است عناصر یا اصطلاحات علمی داشته باشند اما معمولاً فاقد بررسی دقیق و انتقادی هستند که نشانه پرسشگری علمی واقعی است.
تمایز بین شبه‌علم و علم واقعی مهم است، زیرا ادعاهای شبه‌علمی می‌توانند گمراه‌کننده باشند و منجر به باورها و شیوه‌های بی‌پشتوانه یا زیانبار شوند. در مقابل، علم واقعی بر پایه روش علمی است که شامل مطرح کردن فرضیه‌ها، انجام آزمایش‌ها، گردآوری داده‌ها و ارائه ایده‌ها برای بازبینی و اعتبارسنجی سایر دانشمندان به منظور دستیابی به درک بهتر از جهان طبیعی است.
شبه‌علم ممکن است به روزنامه‌نگاری سلامت هم راه یابد و به آن آسیب بزند.
راه‌یافتن شبه‌علم به روزنامه‌نگاری سلامت
راه یافتن شبه‌علم به روزنامه‌نگاری سلامت از جمله ممکن است از این منابع صورت گیرد:
- یک راه معمول آن گزارش یافته‌های پژوهشی جدید یا مورد مناقشه است. به عنوان مثال، ممکن است بررسیی منتشر شود که ادعا کند مکمل یا رژیم غذایی خاصی بیماری خاصی را درمان می‌کند. اما این بررسی ممکن است طراحی ضعیف یا نقاط ضعف دیگری داشته باشد. روزنامه‌نگاران سلامت باید نسبت به چنین بررسی‌هایی نگرش انتقادی باشند و از گزارش آن‌ها به عنوان دلیل قطعی پرهیز کنند.
- یک منشا دیگر راه یافتن شبه‌علم به روزنامه‌نگاری سلامت ترویج درمان‌های جایگزین یا مکمل است. این درمان‌ها اغلب به عنوان طبیعی‌تر یا کل‌نگرتر از پزشکی معمول معرفی می‌شوند. اما اغلب شواهد علمی کم یا محدودی برای ادعاهای آن‌ها وجود دارد. روزنامه‌نگاران سلامت باید از ترویج درمان‌های جایگزین یا مکمل بدون تاکید بر نبود شواهد علمی برای آن‌ها بپرهیزند.
- شبه‌علم همچنین می‌تواند از طریق گزارش تجربیات شخصی به روزنامه‌نگاری سلامت راه یابد. به عنوان مثال، روزنامه‌نگار سلامت ممکن است با کسی مصاحبه کند که ادعا می‌کند با درمان جایگزین خاصی از بیماری خاصی خلاصی یافته است. در حالی که تجربیات شخصی جالب می‌توانند باشند، اما شواهدی برای اثربخشی آن درمان نیستند. روزنامه‌نگاران سلامت باید از گزارش تجربیات شخصی به عنوان شواهد دوری کنند.
چطور از شبه‌علم بپرهیزیم؟
پرهیز از شبه‌علم در روزنامه‌نگاری سلامت برای ارائه اطلاعات دقیق و قابل اعتماد به عموم مردم بسیار حیاتی است. روزنامه‌نگاران سلامت از جمله با این کارها می‌توانند خطر ترویج ایده‌های شبه‌علمی را کاهش دهند:
۱- تأیید منابع: اطمینان حاصل کنید منابع اطلاعاتی‌تان اعتبار داشته و سابقه انجام پژوهش‌های علمی یا مراقبت‌های بهداشتی دارند. مؤسسات دانشگاهی، سازمان‌های بهداشتی دولتی و سازمان‌های پزشکی معتبر معمولاً منابع قابل اعتمادی هستند.
۲- بازبینی همتا: اطلاعاتی را که در مجلات علمی داوری‌شده منتشر شده یا تحت بررسی علمی دقیق قرار گرفته‌اند یا به اصطلاح «داوری همتا» (peer review شده‌اند، در اولویت قرار دهید. بررسی‌های داوری‌شده با احتمال بیشتری بر اساس روش‌شناسی مناسب و داده‌های قابل اعتماد هستند.
۳- مشاوره با متخصصان: با متخصصان حوزه سلامت و پزشکی برای دریافت دیدگاه‌ها و نظرات‌شان مشورت کنید. متخصصان می‌توانند به گزارش‌های شما بافتار (context) و اعتبار دهند.
۴- ارزیابی انتقادی: نسبت به ادعاهای خارق‌العاده شکاک باشید و آماده به بررسی انتقادی شواهد ارائه‌شده این ادعاها باشید. کیفیت بررسی، حجم نمونه، طراحی مطالعه و سوگیری‌های احتمالی را در نظر بگیرید.
۵- اجتناب از شواهد موردی (anecdotal): در اتکا به تجربیات شخصی یا شهادت‌ها به عنوان مبنای گزارش‌ها در حوزه سلامت محتاط باشید. در حالی که تجربیات فردی می‌تواند جذاب باشد، اما شواهد علمی شمرده نمی‌شوند.
۶- بازشناسی نشانه‌های هشداردهنده (red flags): از نشانه‌های معمول شبه‌علم مانند وعده «درمان‌های معجزه‌آسا»، گفتار بیش از حد غلوآمیز و اغراق‌شده، پژوهش‌های داوری‌نشده و تضاد منافع آگاه باشید.
۷- بیان عدم قطعیت: محدودیت‌ها و عدم قطعیت‌های پژوهش‌های علمی را بازشناسید و بیان کنید. از ادعاهای قاطع در صورت عدم قطعیت شواهد پزهیز کنید.
۸- تعادل در گزارش: با گنجاندن دیدگاه‌ها و شواهد متضاد متعدد، دید متعادلی از موضوع ارائه دهید. از انتخاب گزینشی اطلاعات حمایت‌کننده از یک روایت خاص خودداری کنید.
۹- راستی‌آزمایی: از منابع و ابزارهای راستی‌آزمایی (fact checking) برای تأیید درستی اطلاعات گزارش‌شده استفاده کنید. مراکز و سازمان‌های حرفه‌ای راستی‌آزمایی هم می‌توانند در تأیید اعتبار ادعاهای مربوط به سلامت کمک‌کننده باشند.
۱۰- ارتقای سواد سلامت: گام‌هایی برای آموزش مخاطبان در زمینه ارزیابی انتقادی اطلاعات سلامت بردارید. آن‌ها را تشویق کنید که پرسشگر باشند و به دنبال منابع قابل اعتماد بگردند.
۱۱- ملاحظات اخلاقی: از آسیب‌های بالقوه‌ای که اطلاعات شبه‌علمی درباره سلامت به ویژه در زمینه درمان‌های غیرموثر یا خطرناک می‌توانند وارد کنند، آگاه باشید. در نظر داشته باشید که گزارش‌دهی شما چه پیامدهای اخلاقی دارد.
۱۲- شفافیت: در مورد منابع، تضاد منافع و هرگونه روابط مالی یا شخصی که ممکن است بر گزارش‌دهی شما تأثیر بگذارد، شفاف باشید.