همشهری آنلاین – حسن حسن‌زاده: ماجرای ورود ارامنه به ونک به دوران محمدشاه قاجار برمی‌گردد. وقتی حاجی میرزا آقاسی صدر اعظم شاه قاجار مامور شد شماری از هموطنان ارمنی را از روستاهای چهارمحال و بختیاری، اراک و فریدن به پایتخت منتقل کند، هسته اولیه این محله‌های ارمنی‌نشین شکل گرفت.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
علیرضا زمانی، تهران‌پژوه، می‌گوید: «میرزا آقاسی در آغاز ۱۳ خانواده ارمنی برای کشاورزی به تهران آورد. برای خانوارهای کشاورز ارمنی قلعه‌ای مسکونی در حوالی اراضی کشاورزی ونک در بخش شرقی این آبادی ساخته شد.»
اکنون از آن قلعه خشت و گلی که چهار برج در چهارسو داشت، بخشی از برج شمالی آن در دل خیابان امید باقی مانده و یادگاری از کوچ نخستین خانوارهای ارمنی به محله ونک ارامنه است. اما طولی نکشید که با سکونت نخستین خانوارهای ارمنی در نخستین روستای ارمنی‌نشین حاشیه تهران، شمار دیگری از ارامنه نیز به این محدوده کوچ کردند.
زمانی ادامه می‌دهد: «اگرچه از قلعه ارامنه ونک تنها بخشی از یک برج باقی مانده اما کلیسای میناس مقدس در نزدیکی محل قلعه یگی دیگر از نشانه‌های سکونت خانوارهای ارمنی و نقش آنها در توسعه این محله است. وقتی شمار ساکنان قلعه و ارامنه این محدوده زیاد شد، آنها برای انجام فرائض دینی نیاز به کلیسا داشتند.»
آورده‌اند که مستوفی‌الممالک که مالک بخش اعظمی از اراضی ونک بود، زمینی برای ساخت کلیسا به ساکنان قلعه بخشید و ناصرالدین‌شاه هم مبلغی برای ساخت کلیسا در اختیار آنها قرار داد. اکنون بنای بازسازی شده کلیسای میناس به عنوان یادگار نخستین مهاجران ارمنی این محدوده میزبان مراسم مختلف مذهبی ارامنه است.
ارامنه علاوه بر روستای ونک، در دیگر مناطق روستایی تهران قدیم نیز سکونت داشتند. گروه دیگری از ارامنه شامل ۱۲ خانوار آبادی دروس را برای سکونت انتخاب کردند و در این آبادی قلعه‌ای برای سکونت ساختند. چندی بعد شماری از خانوارهای ساکن در قلعه ونک نیز به قلعه دروس کوچ کردند.
روستای حسین‌آباد هم از دیگر آبادی‌های تهران بود که میزبان یکی دیگر از قلعه‌های ارامنه مهاجر به شمار می‌رفت. در میان روستاهای اطراف تهران، روستای خوردین در شرق ونک با ۲۴ خانوار، روستای بومهن با ۱۱ خانوار، ده لشکرک با ۶ خانوار، روستای تلو با ۷ خانوار، روستای گلندوئک با ۱۱ خانوار، حسن‌آباد با ۱۰ خانوار، ده تیقستان با ۲ خانوار، آبادی قلهک با ۲ خانوار، داوودیه با ۴ خانوار، منصورآباد با ۳۰ خانوار، رحیم‌آباد با ۲۰ خانوار از دیگر روستاهایی بودند که میزبان ارامنه شدند.
ارامنه در مکان بوستان رضوان در محدوده منطقه ۱۰ کنونی نیز قلعه‌ای داشتند که به قلعه ارمنی معروف بود. در محل این بوستان گورستانی قدیمی وجود داشت که محل دفن نخستین ارامنه ساکن در این محدوده بود.