همشهری آنلاین- شهره کیانوش راد: مشارکت در برگزاری مراسم جشن و سوگواری، سنتی رایج میان مردم برای کاستن از سنگینی بار هزینه و سختی کار بر دوش بانی مجلس است، اما مشارکت در مراسم ماه مبارک رمضان حکایتی دیگر است و نشان از عشق به صاحب اصلی مجالس دارد. در تهران قدیم چند روز مانده به ماه رمضان، مردم با حال خوش سراغ میزبانی از ماه رمضان می‌رفتند؛ از شستن و تمیز کردن حمام‌های عمومی گرفته تا رفت و روب کوچه و خیابان. آنها این کارها را نه بر حسب وظیفه، که بر اساس نذرشان انجام می‌دادند و ممکن بود به‌صورت مرتب هرساله یا برای یک سال و با هدف برآورده شدن حاجاتشان انجام شود.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
شستن ظروف سفره‌های افطار و سحر از نذری‌های خاص تهرانی‌های قدیم به‌ویژه در اطراف بازار تهران و مولوی بود؛ نذری که همچنان در بسیاری از محله‌های تهران انجام می‌شود. آنها بدون در نظر گرفتن اینکه نذری افطار برعهده چه کسی بوده، سراغ شستن ظرف و دیگ می‌رفتند. همایون عبدالرحیمی که ۱۵ سال است که در حوزه تهران‌شناسی فعالیت می‌کند و چندین جلد کتاب درباره آداب و هنر تهران قدیم به رشته تحریر درآورده است، می‌گوید: «نذرهای خاص تهران از سال ۱۳۰۰ به بعد و در زمان قاجار با شور و اشتیاق وصف‌نشدنی از چند روز مانده به ماه مبارک رمضان شروع می‌شد. شهر حال و هوای دیگری پیدا می‌کرد؛ گویی قرار بود نوروز دوباره از راه برسد. مساجد در ماه رمضان شلوغ‌تر از هر زمان دیگری می‌شد و به همین دلیل مردم طبق نذری هرساله، فرش و زیراندازهای خود را به مسجد می‌آوردند و در حیاط مسجد پهن می‌کردند تا نمازگزاران بتوانند تا پایان ماه مبارک رمضان روی این فرش و قالیچه‌ها نماز بخوانند. مردمی که فرش و قالیچه خود را به مسجد می‌بردند، این کار را نوعی تبرک به شمار می‌آوردند. جارو کردن فرش‌ها و شستن ظرف و قابلمه مخصوص نذری یا استکان‌های چای از نذرهای خاص تهرانی‌ها در ماه مبارک رمضان بود که برخی آن را در طول ماه مبارک رمضان هر روز در مساجد انجام می‌دادند.»
عبدالرحیمی درباره یکی دیگر از نذرهای خاص توضیح می‌دهد: «نظافت سرویس‌های بهداشتی عمومی مساجد و محله یکی از نذرهای خاص مردم تهران قدیم برای استقبال از ماه مبارک رمضان بود. عده‌ای داوطلبانه و برای ادای نذر خود یا برآورده شدن حاجات، تمیز کردن توالت‌های عمومی و به‌خصوص مسجد را برعهده می‌گرفتند و عده‌ای هم آب حوض را عوض می‌کردند. آب حوض معمولاً از حشرات آکنده بود و تمیز کردن آن برای روزه‌داران، در زمره کارهای نیک و حسنه در ایام ماه مبارک رمضان به شمار می‌آمد. عده‌ای هم در حمام‌های عمومی آب خزینه‌ها را عوض می‌کردند تا همه شهر برای نوروزی دیگر مهیا شود.»
آوای خوش چهل‌تاج سفید در سحر
در تهران قدیم آداب و رسوم خاص دیگری هم برای ماه رمضان وجود داشت که اکنون تنها خاطره‌ای از آنها باقی مانده است. داریوش شهبازی، تهران‌پژوه، می‌گوید: «در سال‌هایی که ساعت زنگ‌دار باب نشده بود، بعضی‌ها نذر می‌کردند تا همسایه‌ها را به روش‌های مختلف برای سحر بیدار کنند. یکی از راه‌ها کوبیدن در خانه همسایه‌ها بود و راه دیگر که البته منسوخ شده، خریدن خروس بود. آنها وجود خروس را در خانه خوش‌یمن می‌دانستند، به‌خصوص خروس سفید چهل‌تاج که نشانه خیر و برکت بود. برخی قبل از شروع ماه مبارک رمضان، خروس سفید چهل‌تاج می‌خریدند که وقت سحر برایشان بخواند و بیدارشان کند.»
گل‌خندانی؛ فرصتی برای رفع کدورت‌ها
داریوش شهبازی از رسمی دیگر در ماه مبارک رمضان می‌گوید: «تهرانیان قدیم بر این باور بودند که با دلی مملو از کینه و کدورت نمی‌شود گام به اقلیم رمضان گذاشت. چنین بود که غبارروبی از دل و رفع اختلاف با نزدیکان در زمره آیین‌های استقبال از ماه مبارک قرار می‌گرفت. ماه مبارک رمضان فرصتی بود تا روزه‌داران علاوه بر خانه‌تکانی و زدودن گرد و غبار از خانه‌ها، سراغ دل‌ها بروند و دل‌های خود را از کینه و قهر دور کنند. به همین دلیل عده‌ای از ریش‌سفیدان پیشقدم می‌شدند و سراغ آنهایی که از هم دل‌چرکین بودند می‌رفتند و با پادرمیانی آنها را با هم آشتی می‌دادند. به این رسم «گل‌خندانی» می‌گفتند و بیانگر این بود که ماه رمضان گل خنده بر دل‌های مسلمانان بنشیند و همگی از حال خوش این ماه مبارک بهره‌مند شوند. تمیز کردن دل، همگام با تمیز کردن خانه و جامه، آدم‌های این شهر را برای فرارسیدن رمضان آماده می‌کرد.»