همشهری آنلاین- شهره کیانوش‌راد: برگزاری اولین کنسرت‌ها به گواه اسناد تاریخی از انجمن اخوت شروع شد، اما پیش از این، پادشاهان ایران به موسیقی علاقه داشتند. پادشاهان ایران، از پیش از اسلام تا اوایل قرن بیستم، نوازندگان و رامشگران را به خدمت می‌گرفتند تا در مناسبت‌های مختلف از نوازندگی یا خوانندگی آنها بهره ببرند. درباریان قاجار نیز به موسیقی علاقه داشتند و نه تنها در جشن‌ها که هنگام خوابیدن، غذاخوردن، سوارکاری و تفریح از موسیقی بهره می‌بردند.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
گفته شده، اتاق خواب ناصرالدین شاه دارای چهار در بود که یکی از آنها به اتاق رامشگران باز می‌شد و او عادت داشت هنگام خوابیدن به نوای ساز گوش کند. اما این نوازندگان در میان عامه مردم از محبوبیت برخوردار نبودند تا آنجا که در دربار ناصرالدین شاه هم آنان را «عمله طرب»مینامیدند و به نوازندگان درباری که دربارگاه شاه حق جلوس و نواختن داشتند «عمله طرب خاصه» می گفتند.
علاقه پادشاهان به موسیقی
محمد رضا شرایلی، پژوهشگر تاریخ موسیقی، می‌گوید: «به دلیل نگاه عامه مردم، نوازندگی و خوانندگی میان مردم رواج نداشت اما علاقه شاهان به موسیقی موجب شد تا موسیقدانان مختص دربار در اوقات مختلف برای شاهان به نوازندگی بپردازند. اگر هم شاه اراده می کرد تا دیگران هم در شادی خود شریک کند، تعداد محدودی می توانستند به موسیقی گوش دهند. در زمان ناصرالدین شاه، سازهای ایرانی در اتاق یا فضای بسته نواخته می‌شد و شدت صدای ساز به گونه‌ای بود که فقط ۲۰ یا ۳۰ نفر می‌توانستد در آن فضا حضور داشته باشند. این مجلس موسیقی عمدتا در فضای بسته و در دربار برگزار می‌شد.»
به گفته شرایلی، برگزاری کنسرت از مهم‌ترین پدیده‌های موسیقایی پس از مشروطه به شمار می‌رود: «برگزاری کنسرت و نوازندگی در میان مردم به شکل امروزی، اتفاقی بود که به تقلید از غرب در ایران بعد از مشروطه افتاد. در این دوره شاهد شکل‌گیری و رونق نواختن در میان جمعیت یا به عبارتی کنسرت‌ها هستیم. باید یادی کنیم از ظهیرالدوله، داماد ناصرالدین شاه که از سال ۱۳۱۷ قمری انجمن اخوت را تاسیس کرد. او شاگرد صفاعلیشاه بود و جانشین او شد. با توجه به نفوذ ظهیرالدوله در دربار و علاقه‌ای که به هنر و هنرمندان داشت، کانونی را از رجل سیاسی، معتمدان، اهل علم، ادب و هنر تشکیل داد و گعده‌هایی برای اعضای انجمن اخوت تدارک دید.»
نقش انجمن اخوت در رونق موسیقی
شرایلی می‌افزاید: «برگزاری اولین کنسرت‌ها به گواه اسناد تاریخی از انجمن اخوت شروع شد. در اواخر دوره مظفری به خصوص در دوره محمد علی شاه و دوره احمد شاه، سرنخ‌ها و اسناد و تصاویر زیادی داریم از کنسرت‌هایی که توسط این انجمن و با حضور هنرمندان مشهور آن دوران برگزار می‌شد. اما از دوره ناصری به بعد، انسجامی که دربار ناصری برای هنر موسیقی تدارک می‌دید از بین می‌رود. مظفرالدین شاه بر خلاف پدر، توجهی نسبت به هنر و موسیقی ندارد و در دوره حکومت او خیلی از هنرمندان تراز اول از دربار خارج می‌شوند. این اتفاق برای هنرهای تجسمی هم افتاد و یاداشت های کمال الملک هم گواهی بر این مساله است.»
در دوره مظفری، انجمن اخوت پایگاهی برای اعتلای موسیقی در ایران و درویش خان مسئول موسیقی انجمن اخوت می‌شود و همزمان در شهر رو به تجدد تهران فضاهایی برای موسیقی و نمایش هنر به مردم شکل می‌گیرد. تاسیس سینما و سالن گراند هتل در خیابان لاله زار سبب برگزاری نخستین کنسرت‌های خصوصی شد. در این کنسرت‌ها عمدتا به تصنیف توجه بیشتری شد. به تدریج کنسرت‌های غربی نیز برگزار و بر تنوع کنسرت‌های ایرانی و غربی افزوده شد.
اولین اماکن اجرای عمومی موسیقی در تهران
این پژوهشگر موسیقی در ادامه می‌گوید: «سالن سینما فاروس، گراند هتل از اولین مکان‌هایی بودند که هنرمندان برای اجرای موسیقی انتخاب کردند و به تدیج سالن های دیگر با محوریت منطقه لاله زار ساخته می‌شود. این فضاها موسیقی‌دان‌ها را برای اجرای برنامه و کنسرت ترغیب می‌کرد. تئاتر نوین و نمایشنامه‌های موزیکال هم از اواخر دوره قاجار به بعد در تهران شکل گرفت و حصار دسترسی به هنرمند شکسته شد. تاسیس آموزشگاه‌ها، کلاس مشق تئاتر از اواخر دوره قاجار شروع شد و به تدریج در دوران پهلوی با مدل‌های غربی و با تاسیس مدرسه ادامه می‌یابد. همانطور که گفته شد، پیش از آن، هنرمندان تراز اول فقط در دربار قابل دسترسی بودند، اما حدودا از سال ۱۲۹۸ به بعد مردم می‌توانند در سالن گراند هتل بنشینند و آواز موسیقی دان‌ها را بشنوند. اینها سلسله تغییراتی است که در با تحولات فرهنگی، اجتماعی، سیاسی مملکت در ایران به وقوع می پیوندد.»
جشن میلاد امام علی(ع) در باغ بهجت‌آباد
عارف قزوینی و درویش خان از مهم‌ترین پیشگامان برگزاری کنسرت به شمار می‌آیند. غزلیات و تصنیف‌های سیاسی عارف که در کنسرت‌ها ارائه می‌شد، نقش مهمی در تهییج افکار عمومی داشت.
نخستین اجرای موسیقی عمومی در ایران در باغی نزدیک حومه شهر تهران که آن زمان «باغ بهجت‌آباد» نامیده می‌شد و به مناسبت تولد حضرت علی (ع) توسط «انجمن اخوت» به همت «درویش‌خان» و «عارف قزوینی» برپا شد.