از طرفی می‌دانیم که املای نانوشته غلط ندارد و اگر قرار باشد واهمه گرفتن ایراد و یا بروز اشتباهات سهوی باعث دست نزدن به کاری شود، هیچ تحولی حادث نمی‌شود. این‌که بدانیم با اندیشه‌های بزرگ چگونه برخورد کنیم، خود رمز موفقیت و بهروزی است.
ساعت 11 و 45دقیقه صبح روز یکشنبه 18مردادماه، حادثه نشست زمین در تقاطع خیابان شهیدکلهر با بزرگراه شهیدنواب‌صفوی رخ داد و طی آن حفره‌ای به عمق 4 تا 5متر با قطر متغیر 10 تا 15متر در منطقه ایجاد شد. در ساعات اولیه پس از وقوع این حادثه، اظهارنظرها و تحلیل‌های اغلب نادرستی روی خروجی برخی خبرگزاری‌ها ظاهر شد که وجه مشترک تمام آن‌ها، مرتبط دانستن قضیه نشست زمین با احداث پروژه تونل توحید بود.
حتی به دلیل نزدیکی کارگاه حفر تونل توحید در خیابان جمهوری به محل نشست زمین در خیابان شهید نواب صفوی این شایعه در عرض چند ساعت دهان به دهان چرخید که تونل توحید ریزش کرده و تلفات جانی قابل‌توجهی نیز در پی داشته است، اما هرچه از لحظه وقوع حادثه گذشت، با توضیحاتی که متولیان امر حفر تونل توحید و نیز مدیران معاونت فنی و عمرانی شهرداری تهران ارایه دادند، قضیه روشن‌تر شده و بحث‌های فنی و کارشناسی جای تحلیل‌های شتابزده را گرفتند.
دکتر مهدی چمران، رییس شورای اسلامی شهر تهران در اولین اظهارنظر رسمی خود در رابطه با اتفاق رخ داده شده در خیابان شهیدنواب‌صفوی و نشست زمین عنوان می‌دارد که این قضیه باید کارشناسی شده و فارغ از مسایل جنبی و حادثه‌ای مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد. در ضمن خواستار تشکیل سریع کارگروه بررسی وضعیت و ارایه گزارش علمی به شورای شهر می‌شود.
احمد دنیامالی، معاون فنی و عمرانی شهرداری تهران نیز با بیان این‌که پروژه تونل توحید با ایمنی، مقاومت و سرعت در حال انجام است، هزینه‌های زیادی که برای تامین ایمنی تونل صرف شده را یادآور شده و عنوان می‌کند موضوع نشست زمین ارتباطی با تونل توحید ندارد. او وجود گسست‌ها و حفره‌های متعدد در تهران را عامل اصلی ریزش‌ها و نشست‌های مشابه در پایتخت می‌داند و می‌گوید:
ما در قضیه پروژه‌های شهری مانند تونل توحید مطالعات جامع ژئوتکنیکی داشته‌ایم که این کار توسط بهترین افراد در حال انجام است. خوشبختانه در مورد تونل توحید قوی‌ترین مجموعه فنی با ارزیابی‌های تخصصی در این پروژه حضور دارند و به همین دلیل با پیشرفت 95درصدی حفر تونل، تاکنون هیچ ریزشی در محدوده موردنظر رخ نداده است.
حالا این فرضیه در ذهن‌ها شکل می‌گیرد که دلیل نشست زمین و ریزش خاک، وجود یک قنات قدیمی در محدوده بوده و موارد مشابه به دیگر نقاط شهر می‌تواند موید این مطلب باشد. به هر حال با تلاش ماموران سازمان آتش‌نشانی و دیگر نهادهای مرتبط با قضیه، اقدامات لازم برای پر کردن و مقاوم‌سازی حفره ایجاد شده صورت می‌پذیرد تا ضمن ممانعت از گسترش نشست زمین، به تاسیسات زیرزمینی آسیب جدی وارد نشود.
حفره‌های زیرزمینی
درویش‌زاده، مدیر منطقه یک سازمان آتش‌نشانی تهران ساعاتی پس از وقوع حادثه ضمن بازدید از محل به خبرنگاران گفت: به نظر می‌رسد دلیل نشست زمین وجود یک قنات قدیمی در منطقه باشد، اما خوشبختانه تاکنون هیچ‌گونه ریزش خاصی در داخل تونل توحید گزارش نشده و حادثه‌ای متوجه کارکنان این پروژه نیست.
تونل توسط مسئولان مربوطه مورد بازدید قرار گرفته و تحلیل‌ها نشان می‌دهد عامل اصلی ریزش خاک و ایجاد حفره در سطح زمین متوجه تونل توحید نیست. از این قبیل اتفاقات در نقاط دیگر شهر تهران نیز رخ داده که علت اغلب آن‌ها سست بودن لایه‌های زیرین سطح زمین و وجود حفره‌های زیرزمینی مثل قنات‌های قدیمی بوده است. در هر صورت کارهای لازم برای رفع خطر و پر کردن حفره ایجاد شده در حال پیگیری است.
پیشرفت گودال‌ها به سطح زمین
دکتر جعفری، متخصص مسایل ژئوتکنیکی در جلسه شورای شهر تهران درباره بروز مشکلاتی از این قبیل می‌گوید: توقع شناخت وجب به وجب آن‌چه پیشروی پروژه‌های بزرگ و حجیم قرار دارد، عقلانی نیست. مشکل این‌جاست که از نظر زمین‌شناسی در شمال تهران گسل وجود دارد و در جنوب تهران لغزندگی زمین بیشتر می‌باشد.
در حقیقت ممکن است هر لحظه در تهران یک قنات تبدیل به یک گودال شود. مشکل ما به همین گودال‌ها برمی‌گردد و این مساله نشان می‌دهد گودال‌ها به سطح زمین پیشرفت کرده‌اند، اما در تونل توحید گفتنی است نشتی لوله‌های آب، فاضلاب خانگی، قنات‌ها و بارمحوری بالای تونل سبب شد تا آرک‌های ایمنی نیم‌متر تعبیه شوند و درواقع وقوع مشکلات این‌چنینی پیش‌بینی شده بود. این‌که امروز مشکل خاصی متوجه تونل توحید نشده، به همین علت است.
هزینه‌های بالا برای ایمن‌سازی تونل توحید
مهندس احمد دنیامالی، معاون فنی و عمرانی شهرداری تهران با بیان این‌که هیچ مساله مبهم و غیرشفافی در مورد پروژه‌های عمرانی شهر وجود ندارد و مدیریت پایتخت خود را ملزم به پاسخگویی در مورد تمام موارد مرتبط با عملکرد خود می‌داند، می‌گوید: موضوع ریزش خاک در تقاطع خیابان شهیدکلهر با بزرگراه شهیدنواب‌صفوی ارتباطی با تونل توحید ندارد.
اما این بدان معنا نیست که بخواهیم بار مسئولیت را به شخص دیگری منتقل کنیم. ما هرچه توانایی داشته‌ایم به کار گرفته‌ایم تا حتی‌المقدور مشکلی از بابت پروژه‌هایی مثل تونل توحید متوجه تاسیسات روبنایی شهر نشود.
در مورد تونل توحید هزینه‌های زیادی برای ایمن‌سازی طرح صرف شده و بسیاری از اساتید دانشگاه و افرادی مانند پروفسور واگنر که در زمینه موضوعات ایمنی و احداث تونل فعالیت دارند، بارها بر این سخن ما صحه گذاشته‌اند.
جمع‌آوری اطلاعات با سیستم مونیتورینگ
مدیرعامل سازمان مهندسی و عمران شهر تهران با اشاره به جلسه‌ای که روز چهارشنبه 21مردادماه در محل دفتر شورای اسلامی شهر تهران برای بررسی حادثه و تهیه گزارش علمی از علل وقوع آن تشکیل شد، به همشهری مسافرمی‌گوید: این نشست کارشناسی با حضور اساتید دانشگاه، اعضای محترم شورای شهر و دست‌اندرکاران مربوطه از شهرداری تهران برگزار شد و 2مساله مهم در آن مورد بحث و بررسی قرار گرفت.
یکی این‌که در پروژه‌های بزرگ نمی‌توان به طور صددرصد و دقیق تمام حوادث را پیش‌بینی کرد. درواقع برداشت صددرصد تمام نقاط پیشروی پروژه نه اجرایی است و نه اقتصادی، اما براساس استانداردها و آیین‌نامه‌های موجود، مسیر پیشروی سازه با یک‌سری تست‌های فنی مورد آزایش و محک قرار می‌گیرد. ضمن این‌که با استفاده از سیستم مونیتورینگ، اطلاعات هم قبل از شروع پروژه و هم در حین کار جمع‌آوری و شرایط کنترل می‌شود.
بروز حوادث مشابه
موضوع قنات‌های تهران، فاضلاب و نشتی لوله‌های آب در شهر تهران و هم‌چنین بار محوری آن ایجاب می‌کرد در قضیه تونل توحید عملیات تحکیم به خوبی انجام شود. درواقع وجود گسست‌ها و حفره‌های زیرزمینی باعث ایجاد برخی ریزش‌ها در نقاط مختلف شهر شده که این نشست‌ها اغلب هیچ ارتباطی با عملیات صورت گرفته در پروژه‌های این‌چنینی نداشته است.
محل حفره ایجاد شده در محدوده خیابان جمهوری حدود 20متر از سر بار تونل فاصله داشته و با این حساب باید سراغ عواملی چون رطوبت ناشی از نشست قنات و سست شدن خاک رفت. در تهران مسایل ناشناخته‌ای مثل قنات‌ها، تاسیسات شهری، بافت قدیمی و فرسوده و اطلاعات اندک از وضعیت زیرسطحی وجود دارند که گاهی موجب بروز حوادثی نظیر آن‌چه حدود 3سال گذشته در خیابان شهیدمصطفی‌خمینی رخ داد، می‌شوند.
حسگرها گزارشی ارایه ندادند
نصرآزادانی در ادامه می‌گوید: حساسیتی که ما در پروژه حفر تونل توحید داشتیم، تاکنون در هیچ پروژه عمران شهری اعمال نشده است، اما بافت متنوع و پیچیده زیرساخت شهری به‌خصوص در بخش‌هایی با سابقه بافت مسکونی که قدمت تاسیسات شهری آن جا بالاست، احتمال نشست زمین و ریزش خاک را افزایش می‌دهد.
ضمن این‌که حفظ باغات کنار شهر تهران و انتقال آب کشاورزی از برخی مناطق، پتانسیل وقوع حوادث غیرمترقبه را بالا برده است. در کنار این مسایل باید توجه داشت که رشد قنات‌ها قبل از توسعه شهر هم یک عامل مهم در ناشناخته ماندن رفتار زمین در نقاط مختلف محسوب می‌شود.
با این اوصاف در پروژه تونل توحید به مدد استفاده از حسگرهای دقیق در سطح زمین و هم‌چنین درون تونل با فواصل بسیار منطقی در طول تونل، تا روز قبل از بروز حادثه هیچ‌گونه رفتار غیرمتعارف زمین‌شناسی گزارش نشده بود.
آغاز عملیات تثبیت و تحکیم
بلافاصله پس از وقوع حادثه و فارغ از تحلیل‌هایی که بوی انصاف نمی‌دادند، عملیات تثبیت و تحکیم از رفوژمیانی در محدوده تقاطع خیابان شهیدکلهر با بزرگراه شهیدنواب‌صفوی آغاز شد تا در کوتاه‌ترین زمان ممکن مشکل ترافیکی مربوط به نشست زمین برطرف شود. در منطقه اطراف محل فرورفته در خیابان شهیدنواب‌صفوی، شاخص‌هایی نصب شد تا از رشد ترک جلوگیری شده و مشکلی خانه‌های اطراف را تهدید نکند.
هم‌چنین مشخص شد که خوشبختانه آسیب خاصی به تونل توحید وارد نشده و فقط حدود 500مترمکعب خاک در آن نشست کرده است. ماموران مربوطه به سرعت مشغول رفع مشکل سطح خیابان شدند تا این قسمت برای تردد خوردروها آماده شود.
افزایش سطح مطالعات و تکمیل اطلاعات
مدیرعامل سازمان مهندسی و عمرانی شهر تهران به فاصله 22متری سقف تونل و سطح زمین در محل نشست کرده تاکیدکرده و می گوید: حجم نشست خاک 1200مترمکعب بوده و این در حالی است که ریزش خاک در تونل 500مترمکعب گزارش شده است.
درواقع 700مترمکعب مابه‌التفاوت ریزش خاک، به فضاهای خالی که از قبل وجود داشته بازمی‌گردد. به عقیده ما به هم‌ریختگی بافت توزیع تنش، شکستگی‌های لایه‌های زیرسطحی و نیز آب‌های زیرزمینی از عواملی هستند که باعث ایجاد چنین فضاهای خالی می‌شوند. البته امکان بازریزش به دلیل وجود پدیده‌های ناشناخته وجود دارد و راه‌حل رفع این مشکل، افزایش سطح مطالعات و تکمیل اطلاعات است.
غفلت در بازسازی و احیای قنات‌ها
مرتضی طلایی، عضو شورای اسلامی شهر تهران در این رابطه می‌گوید: تهران روی لایه‌های انباشته قرار داشته و احتمال رخ دادن حوادثی این‌چنینی همیشه وجود داشته است. یکی از ویژگی‌های شهر ما وجود قنات‌های فراوان در زیر سطح آن است که متاسفانه برای احیا و بازسازی آن‌ها طی سالیان گذشته غفلت رخ داده است.
نشست آب از لوله‌های زیرزمینی از دیگر عوامل تاثیرگذار در سست شدن خاک می‌باشد. یک سوم لوله‌های آب تهران نشتی دارند که رفع این معضل دیرینه اعتبارات زیادی می‌خواهد و تقصیری از بابت آن متوجه شهرداری یا سازمان آب نیست.
مدیریت شهری توانسته با وجود همه محدودیت‌ها، مشکلات و موانع طبیعی و غیرطبیعی، پروژه تونل توحید که یکی از بزرگ‌ترین تونل‌های خاورمیانه است را در کوتاه‌ترین زمان ممکن پیش ببرد و نادیده گرفتن زحمات مجموعه‌ای خدوم که برای توسعه و عمران شهر فعالیت شبانه‌روزی دارند، بی‌انصافی است.
بار وارده به سیستم نگهداری تونل
این مسئول شهرداری تهران بحث دوم مطرح شده در جلسه کارگروه شورای شهر را اضافه شدن فاکتورهایی به شرح خدمات مصوب دانسته و گفت: عموما بر مبنای همین حوادث است که تحلیل‌هایی صورت گرفته و دستورالعمل‌ها و آیین‌نامه‌ها براساس تصمیمات اتخاذ شده به تصویب می‌رسد.
در مورد ریزش خاک در تونل توحید ذکر این نکته الزامی است که به دلیل اختلاف ارتفاع سطح ریزش زمین و سقف تونل، سقوط تخته‌سنگ‌ها و آسفالت که بیش از یک تن وزن داشته‌اند، باری زیاد به سیستم نگهداری تونل وارد شده اما خوشبختانه آسیب جدی متوجه تاسیسات تونل نشده است.
ضمن این‌که در این بخش از تونل هنوز عملیات حفاری به طور کامل انجام نشده است؛ یعنی از 7فاز برداشت هر مقطع از تونل فقط فازهای اول تا سوم این مقطع حفاری شده و برداشت کامل صورت نگرفته که بخواهیم علت نشست زمین را به عملیات تونل توحید مرتبط بدانیم.
نشتی 30درصد لوله‌های آب تهران
علیرضا دبیر، دیگر عضو شورای اسلامی شهر تهران با اشاره به این مساله که انجام پروژه‌هایی مثل توحید جرات و جسارت می‌خواهد، گفت: افتتاح چنین طرح‌هایی باعث ایجاد انقلابی در شهر تهران خواهد شد، اما بالطبع مشکلاتی هم متوجه پروژه‌هایی از این دست خواهد بود. کما این‌که از زمان آغاز حفر تونل توحید 25الی 30قنات در طول مسیر شناسایی شدند که تمام آن‌ها به یکدیگر متصل بودند.
از طرفی بخشی از لوله‌های اصلی آب تهران با قدمتی 50ساله از محدوده تونل عبور می‌کنند که با توجه به نشتی 30درصد لوله‌های انتقال آب پایتخت، اگر این لوله‌ها جابه‌جا نشوند احتمال وقوع ریزش دوباره در آن محدوده وجود خواهد داشت.
سرعت، کیفیت، ایمنی
اما بحثی که در این میان مطرح می‌شود، قضیه مسدود کردن قنات‌ها در اجرای تونل توحید است. واقعیت آن است که جلوی قنات را نمی‌توان مسدود کرد که اگر این کار رخ دهد، آب قنات وارد تونل خواهد شد. ضمن این‌که باید توجه داشت قنات‌ها به هم متصل هستند.
از طرفی امکان باز کردن کل مسیر حفر تونل و شناسایی تمام حفره‌ها وجود ندارد. با این حال سونوگرافی مسیر صورت گرفته و با استفاده از دانش و تجربه افراد متخصص، حفره‌های شناسایی شده پر گردیده‌اند.
در پروژه تونل توحید به‌رغم سرعت بالای پیشرفت طرح، کیفیت و ایمنی نیز مدنظر قرار گرفته و با تمهیدات اندیشیده شده، انتظار می‌رود در موعد مقرر و بدون وقوع حوادث خاص، کار به اتمام برسد. البته ناگفته پرواضح است که در طرح‌های بزرگ احتمال وقوع اتفاقات غیرقابل پیش‌بینی بالاتر می‌رود.
مغارهای کشف نشده و ناشناخته
دکتر نصرآزادانی در بخش پایانی صحبت‌های خود چنین می‌گوید: در بحث نگهداری تونل از سیستم سازه‌های فلزی موقت با شبکه آرماتوربندی به همراه شاتکریت استفاده شده است.
از طرفی با مونیتورینگ رفتار زمین و کنترل موارد ایمنی، نهایت سعی و تلاش ما این بوده که مشکلی از بابت حفر تونل شامل حال وضعیت عادی معابر شهری و تاسیسات زیرزمینی نشود.
با این حال وجود برخی مغارهای کشف نشده و فضاهای خالی زیرسطحی ناشناخته، بعضا مسایلی را پیش می‌آورد که باید از آن‌ها تحلیل کارشناسی داشت و اظهارنظرهای شتاب‌آلود در قبال اتفافات این‌چنینی صحیح نیست.
پروژه‌های بزرگ معمولا با موارد غیرمترقبه بیشتری مواجه می‌شوند. البته از نظر من نشست زمین در محدوده موردنظر با توجه به بزرگی پروژه تونل توحید چندان بزرگ نیست و نباید بیش از حد متعارف حساسیت عمومی را برانگیخت.
همشهری مسافر