یکی دیگرهم می‌گفت: «این اولین بار در تاریخ شهرسازی تهران است که یک‌پروژه زودتر از تاریخ مقرر افتتاح می‌شود، آن‌هم پروژه‌ای به این بزرگی». و حالا یک‌سری اتفاق دست‌به‌دست هم می‌دهد تا شیرینی این رویداد بزرگ را به کام مردم تلخ کند. گزارش این شماره همشهری‌مسافر به‌موضوعی مرتبط با همین مسأله اختصاص دارد.
کانال زیرزمینی حفر‌شده توسط انسان که جهت جمع‌آوری آب شیرین و انتقال و مدیریت آن به سطح زمین برای مصارف کشاورزی، انسانی و دامی ایجاد شده است را در ایران و در بسیاری از کشورها، قنات و کاریز می‌گویند. قنات کلمه‌ای فارسی و معرب‌شده است.بسیاری از فلاسفه و جغرافی‌نویسان اروپایی باستان از ۲۶۰۰سال قبل تا‌کنون و بسیاری از مورخین مسلمان و سیاحان قرن‌های اخیر به کاریز و قنات در ایران اشاره کرده‌اند.تالس ملیتی، آناکسی ماندر، فیثاغورس، ایندیکوپلیوس، هکاتوس، دریاسالار یونانی که سواحل مکران و هرمز تا رود فرات را مورد‌بازدید قرار داده و... بسیاری از این پژوهشگرا ن تاریخ حفر قنات را به دوره هخامنشی نسبت می‌دهند.
بیشترین، طولانی‌ترین و قدیمی‌ترین قناتهای جهان در فلات ایران قرار دارد، بنابر‌این بی‌جهت نیست که پژوهشگران به‌اتفاق باور دارند که بهره‌برداری از قنات ابتدا در ایران صورت گرفته و سپس در دوره هخامنشی توسط ایرانیان به عمان، یمن و شاخ آفریقا نیز راه‌یافت. بعد از آن هم مسلمانان آن را به اسپانیا بردند.
مهم‌ترین و قدیمی‌ترین کاریزها در ایران، افغانستان و تاجیکستان وجود دارد. در‌حال‌حاضر در ۳۴کشور جهان قنات وجود دارد، اما ۴۰هزار قناتهای فعال موجود در ایران چند‌برابر بیشتر از مجموع قنات‌ها در سایر کشورهای جهان است. مهم‌ترین قناتهای ایران در استان‌ها‌ی کویری خراسان، یزد، کرمان، مرکزی و فارس وجود دارد.
پولیپیوس، مورخ یونانی سده سوم پیش از میلاد یادآور شده است که در زمان هخامنشیان آن کسی که کاریزی حفر یا زمینی را آباد می‌کرد یا کاریز خشکی را بازسازی می‌نمود، مالیات ۵نسل بر او بخشوده می‌شد. در سیاحت‌نامه فیثاغورس به باغ‌های مصفا که با دولاب آبیاری می‌شده، اشاره شده که داریوش و کوروش خود ساعتی را در آن به کشاورزی می‌پرداخته‌اند.
ایرانی‌ها در حفر کاریز و کانال مهارت خاصی داشتند. در مورد حفر کانال سوئز، در موزه باستان قاهره سنگ‌نوشته‌ای نگهداری می‌شود(نگارنده شخصاً از آن عکس گرفته) که بخش اعظمی از نوشته‌ها‌ی آن از میان رفته، اما بخشی از آن چنین است: من داریوش به همراه پارسی‌ها مصر را گرفتم، امر کردم این کانال را بکنند تا از نیل مصر به دریای پارس بروند.
گوبلو، دانشمند فرانسوی است که حدود بیست‌سال در ایران اقامت داشته و در زمینه آب در ایران کار کرده. او موضوع دکترای خود را قنات انتخاب می‌کند و با سفرهای متعدد به مناطق مختلف جهان و با استفاده از ۵۳۴منبع علمی،تحقیقی کتاب یا تز دکترای خود را تحت‌عنوان «قنات فنی برای دستیابی به آب در ایران» نوشته است. او در این کتاب ثابت می‌کند که قنات اختراع ایرانیان است و ده‌ها قرن هم قدمت دارد، در‌حالی‌که چینی‌ها فن قنات را چند‌قرن پس از ایرانیان آموخته‌اند.
اما شروع فراموشی اتفاقی بزرگ به نام قنات به قرن اخیر بازمی‌گردد. شاید اولین اشتباه تاریخی در زمینه عدم‌توجه به نقشه قنات و لایه‌ها‌ی زیرین زمین از همین دوره‌ها آغاز شده‌بود. پس از اسلام، دیلمیان و سامانیان در پیشرفت آبیاری در ایران کوشیده و در دوره صفویان نیز به سدسازی و آبیاری و کندن قنات‌ها و لایروبی قناتهای موجود توجه شد.
در دوره قاجار، تجدید‌حیات قنوات به‌خصوص، با گزینش تهران(طهران)، به‌عنوان پایتخت جدید کشور از سوی آغامحمدخان قاجار تسهیل‌شد. در دوره پهلوی قناتهای جدید به‌دلیل افزایش جمعیت و کمبود آب به‌طور مشخص ساخته نشد و در عوض، کانالی به‌طول ۵۳کیلومتر از رودخانه کرج به سوی تهران کشیده شد که این کانال آب مشکلات بهداشتی فراوانی ایجاد کرد و به‌ویژه باعث شیوع سریع بیماری وبا در چند نوبت شد.
در همان سال‌ها هشدار کارشناسان به فراموش شدن قنات و تبعات آن در سال‌های دور، به گوش مدیران کشور نرسید و بعد از سال‌ها از ساخت‌و‌سازهای متعدد در تهران، نقشه قناتهای زیرزمینی به دست فراموشی سپرده شد.
حاصل این اتفاق هم این بود که هم‌اکنون اطلاع دقیقی از مجموع قناتهای تهران در دست نیست و در این زمینه تنها می‌توان به قناتهای الهیه باغ‌شاه(ناصریه)، بهاء‌الملک و ناصرالملک، بهارستان، سفارت شوروی، شاهک، بریانک، پامنار، رحمت‌آباد، جلالیه، سفارت انگلیس، کریم‌آباد، صدقیه، شاه، نظامیه،
علاءالدوله، حاج‌علی‌رضا، مهرگرد، مبارک‌آباد و مخلص‌آباد، مهدی‌آباد( لانه جاسوسی ) صفرآباد و جمشیدآباد، مخصوص، شهاب‌الملک، نجف‌آباد، سردار کوثریه(فرمانفرما) اکبرآباد، یوسف‌آباد و بهجت‌آباد و کرج امین‌الملکی اشاره کرد. این در حالی است که بر اساس اسناد تاریخی بیش از صدها قنات در محدوده‌ای که هم‌اکنون در آن زندگی می‌کنیم، وجود دارد.
خاک تهران سست است. این اتفاق برای امروز و دیروز هم نبوده. خاک تهران بر روی لایه عظیمی از قنات‌ها واقع شده‌است که طی نیم‌قرن گذشته کمترین توجهی به این قنات‌ها صورت نگرفته بوده. غیر از این، باید به آب مصرفی شهروندان هم اشاره و تاکید کرد که برخی مشکلات شهری به‌دلیل عدم‌استفاده از سیستم بهروز و ایمن است.
در این شرایط، هرچند نازیبا، اما باید اعتراف کرد ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند تا اتفاقی خارج از آن چیزی که انتظارش را می‌کشید، رخ دهد. یعنی مثلاً در پروژه‌ای بزرگ و جاودانه، بداخلاقی به وجود بیاید که اصل کار را تحت‌الشعاع قرار دهد.
این دست اتفاقات حاشیه‌ای، کم هم نیستند. از خرابی یک خانه گرفته به دلیل اشتباهات ساخت‌و‌سازی بگیرید و تا سیم‌کشی برق از داخل دیوار و لوله‌گذاری درون زمین که هر کدام می‌تواند آسیبی به محل زندگی افراد زده و شاید هم یک پروژه که در همان نزدیکی است را تحت‌تاثیر اخبار حاشیه‌ای قرار دهد.
عضو کمیسیون فرهنگی- اجتماعی شورای شهر تهران، نشت آب از لوله‌ها‌ی شهر تهران را از دیگر عوامل تاثیر‌گذار در سست شدن خاک تهران دانست و ادامه داد: یک‌سوم لوله‌ها‌ی آب تهران به زمین نشت می‌کند که این مساله دست شهرداری نیست، البته تقصیری هم متوجه سازمان آب نیست، چرا‌که این معضلی دیرینه است و تعویض لوله‌ها‌ی آب نیز اعتبارات زیادی می‌خواهد.
مرتضی طلایی با اشاره به این‌که حادثه فرو‌نشستن زمین در تهران اولین حادثه از این نوع نبوده است، اظهارداشت: حوادثی از این دست اجتناب‌ناپذیر است و به‌دلایل گوناگون رخ می‌دهد. تهران بر روی لایه‌ها‌ی انباشته‌شده قرار دارد که احتمال رخ دادن حوادثی این‌چنینی را به‌وجود می‌آورد.
وی افزود: یکی از ویژگی‌های تهران وجود قناتهای فراوان است که متاسفانه نابود شده و در احیا و بازسازی آن‌ها نیز در سالیان گذشته غفلت رخ داده است. عضو شورای اسلامی شهر تهران گفت: مدیریت شهری توانسته با وجود همه محدودیت‌ها و مشکلات و موانع طبیعی و غیرطبیعی، تونل توحید که یکی از بزرگترین تونل‌های خاورمیانه است را با افتخار و در کمترین زمان ممکن پیش ببرد.
طلایی، پیش‌بینی و پیشگیری را دو اصل مهم در این‌گونه حوادث دانست و بیان داشت: با فرض وقوع این حوادث، باید اقدامات به‌موقع و لازم برای جلوگیری از وارد آمدن خسارات مادی و معنوی بیشتر، انجام شود. وی گفت: این‌که اگر علت اصلی وقوع حادثه در محدوده خیابان شهیدنواب صفوی به تونل توحید هم باز‌گردد، امری اجتناب‌ناپذیر است.
قسمتی از خیابان شهیدنواب صفوی به‌دلیل سستی خاک ناشی از وجود قنات قدیمی این منطقه ریزش کرد و باعث مرگ یک‌نفر و جراحت چند‌نفر دیگر شد.
حادثه نشست خیابان شهیدنواب صفوی که به‌دلیل نزدیکی کارگاه جمهوری تونل توحید در دقایاق اول این شائبه را به‌وجود آورده بود که این تونل ریزش کرده است، چند‌دقیقه مانده به نیمه‌روز اتفاق افتاد و دقایقی بعد نیروهای اورژانس و آتش‌نشانی در محل حفره پنج‌متری حاضر شدند و بنا به گزارش‌های کارشناسی از جمله آتش‌نشانی تهران، دلیل اصلی ریزش این قسمت از خیابان شهیدنواب‌صفوی، قناتی قدیمی بوده که ارتباطی با تونل توحید ندارد.
برخلاف آن‌چه تماشاچیان می‌گویند و هیبت این چاله بزرگ در خیابان شهیدنواب صفوی نشان می‌دهد، خالی شدن زیر خیابان و ریزش خاک، ربطی به تونل توحید ندارد. اما آن‌طور که تهران‌‌امروز نوشته است، چند‌ساعت قبل از حادثه و کمی پایین‌تر در نقشه تهران، خبرنگاران در سالن گفت‌وگو با رسانه‌های شهرداری، گفته‌های سخنگوی آن را به‌سرعت می‌نوشتند که از افتتاح تونل توحید تا پایان مهرماه خبر می‌داد.
ناگهان یکی در سالن خبر داد که این تونل ریزش کرده است، همین مساله باعث شد تا آن‌هایی که در جمع حاضر بودند، این خبر را به سرعت مخابره کنند و در تیتر خود بنویسند؛ «تونل توحید ریزش کرد».
کارگران و مهندسان تونل توحید که در برخی نقاط سه‌کیلومتری آن تا 40متر پایین‌تر از سطح خیابان کار می‌کنند، با ریزش خاک کاملاً آشنا هستند. خاک این قسمت از تهران، حالت شنی دارد و اگر کار از یک‌سو به علت سنگی نبودن مسیر حفر آن راحت است، اما از طرف دیگر به علت سستی خاک، ریزش‌های کوچک و بزرگ در کار تونل‌سازان توحید، وقفه‌ای ایجاد نمی‌کند.
مهندس بهروز گیلانی که از مهندسان جبهه شمالی تونل است، در مورد ریزش‌های گاه و بی‌گاه و تمهید آن‌ها برای روش مقابله با آن می‌گوید: «بتون‌ریزی و کار گذاشتن شمعی‌ها باعث شده ایمنی کار بالا برود. اما روش به‌شکلی بوده که هیچ‌وقت ریزشی که تلفات داشته باشد، در دو‌سال گذشته اتفاق نیفتاده است».
کمی بالاتر از حفره ایجاد‌شده و در میدان توحید، نور چراغ‌های روزشمار تونل توحید به‌سختی دیده می‌شود. عددی که حدود 100روز را نشان می‌دهد. اما مجری طرح این پروژه از افتتاح آن قبل از به پایان رسیدن مهلت روزشمار می‌گوید: «این پروژه شاید اولین کار عمرانی در این سطح باشد که در مهلت پیش‌بینی شده به پایان می‌رسد».
