همشهری آنلاین - ثریا روزبهانی: معیرالممالک‌ها خاندان معروفی بودند که از زمان نادرشاه افشار تا اواخر دوره ناصری جزو صاحب‌منصبان دربار بوده‌اند. این خاندان مسئول ضرابخانه شاهی بوده‌اند.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا ببینید
در اراضی واقع در محله سنگلج تهران خانه‌هایی وجود داشت که متعلق به معیرالممالک بود. او از سال ۱۲۴۶ بناهای عمومی را در این محله ساخت. مسجد- مدرسه معیرالممالک که توسط دوستعلی‌خان معیرالممالک وقف شد، یکی از بهترین نمونه‌هاست که شکل‌گیری شهر در دوره اسلامی را نشان می‌دهد؛ مجموعه‌ای بزرگ که همه نیازهای عمومی بخشی از محله سنگلج را تأمین می‌کرد.
از جمله بناهای مشهور معیرالممالک مسجد، حوزه علمیه و آب‌انبار است. مسجد و مدرسه معیرالممالک یکی از آثار بسیار ارزنده و به یاد ماندنی از معماری ایرانی در دوره ناصری است. مدتی است چراغ این مسجد خاموش است. آب انبار از بین رفته، در بسته مسجد و ... همه و همه دست به دست هم داده تا کارکرد اصلی و هویتی آن فراموش شود و دیگر خبری از آن نباشد و حتی امکان بازدید از این بنای تاریخی هم مانند تیری است که هرگز به سیبل اصابت نمی‌کند.
گنبدی که قرار بود طلا شود
حمیدرضا نارنجی‌نژاد، عضو مؤسس انجمن سنگلج، درباره این مسجد و بنای تاریخی آن می‌گوید: «مسجد معیرالممالک، هم به دلیل وسعت و معماری زیبا و هم به خاطر قرار گرفتن در مرکز شهر، محوریت داشت به طوری که وعاظ مشهوری همچون حجت‌الاسلام فلسفی در آن منبر می‌رفتند. معماری مسجد و مدرسه معیرالممالک بر عهده شیرجعفرخان بود و مسجد و مدرسه‌ای که دوستعلی‌خان ساخت، امروز به نام مسجد و مدرسه معیر شناخته می‌شود. این مدرسه زمانی به مدرسه چهارده معصوم هم معروف بود. دوستعلی‌خان قصد داشت قسمت های مختلف این مسجد را کاشیکاری کند و حتی قسمتی از گنبد آن را با ورقه طلا بپوشاند. اما او همان سال ساخت مسجد از دنیا رفت و نتوانست طرح‌های خود را اجرا کند.»
در این باره نقل‌قول‌های شفاهی فراوانی وجود دارد. اما در پژوهشی که در سال ۱۳۶۲ شمسی و با عنوان بررسی مسجد و مدرسه معیرالممالک در دانشکده شهرسازی و معماری دانشگاه شهید بهشتی در باره این مسجد انجام شد، بر اساس همین نقل‌قول‌ها، چنین آمده است: «معیرالممالک با ایجاد این مسجد و مدرسه و آب‌انبار قصد داشت در قلب محله خود، اثری ماندنی از خود به یادگار بگذارد ولیکن سعایا و سخن‌چینان به ناصرالدین شاه خبر می‌دهند که معیرالممالک قصد دارد در طهران مسجدی بسازد که با مسجد او، مسجد شاه، برابری کند و برای این کار از طلاهای دولتی، گنبد و گلدسته‌ها را مطلا کند. با اطلاع یافتن از این موضوع، معیرالممالک تکذیب‌نامه‌ای به سلطان می‌فرستد و در آن می نویسد که طلاهای خزانه را برای حرم مطهر حضرت رضا (ع) می‌خواسته است.»
حسرت و آرزوی اهالی سنگلج
به این ترتیب دیگر معیرالممالک نتوانست بنای خود را تزیین و تکمیل کند. عضو مؤسس انجمن سنگلج با تاسف اظهار می‌کند: «اکنون رواق‌های زیبای حیاط مسجد تخریب شده و ستون‌های سنگی آن که با حیاط همسطح شده صحنه غم‌انگیزی را به تصویر کشیده است. مسجد معیر در مرکزیت محله سنگلج، محلی برای تجمع عموم مردم بود؛ مسجدی که به اهالی محله هویت می‌داد. این مسجد- مدرسه در سال ۱۳۷۹ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و یک اثر ثبتی است.»
نارنجی‌نژاد می‌گوید: «وقتی اثری ثبت شد، هرگونه تخریب بخشی از آن یا تمام آن جرم محسوب می‌شود و مطابق قانون مجازات اسلامی، برای آن محکومیت زندان درنظر گرفته شده است. با این حال، اینجا بخش‌هایی از بنا به اسم مرمت، تخریب تعمدی شده و مهم‌ترین آنها رواق‌هایی است که دو سمت حیاط وجود داشت و حالا با خاک یکسان شده است، رواق‌هایی با ستون‌های سنگی ارزشمند و طاق‌های آجری.»
تا حدود دو دهه پیش، تابستان‌ها اهالی بعد نماز در حیاط محل جمع می‌شدند و گعده می‌گرفتند و بچه‌ها در حیاط این طرف و آن طرف می‌دویدند. آرزو و درخواست اهالی سنگلج این است که دوباره درهای این مسجد به روی اهالی باز شود و با مرمت و بازسازی اصولی این بنا و آب‌انبار قدیمی آن، هویت تاریخی از دست‌رفته احیا شود.