همشهری آنلاین _ لیلا باقری: آنقدر که شگفت انگیز بود در دشت‌های تفتیده و خالی از نشان آبادانی، یکباره قناتی می‌آمد و دست و روی داغ مردم را به زلالِ آبی می‌رساند و چه چیزی خیال‌انگیزتر از این؟ همین بود که مقنی هم فردی ارزشمند و محبوب بود و برخی به خاطر مهارت‌های حیرت‌آور در حفر قنات یا راه‌اندزای قنات‌های متروک و خالی از آب، تقدس هم داشتند. گرچه به چاه‌کنان هم مقنی می‌گفتند یا حتی کناسان اما مردم کویر و هرجایی که زندگی به قنات بند بود خوب می‌دانستند تفاوت این حرفه را با چاه‌کنی و تخلیه چاه. می‌دانستند حفرکننده قنات چه حرفه ظریف و دقیق و آمیخته به مهندسی و کارشناسی دارد، حتی زمین‌شناسی و اینکه کجا کلنگ بزنی راه به آبخوانی داری و مظهر قنات کجا باشد و همه را هم از نشانه‌های روی زمین می‌فهمیدند؛ از رطوبت و پوشش گیاهی و حتی موقعیت جغرافیایی روییدن گیاه که روی شیب است یا زمین پست. فهم یافتن سفره زیرزمینی از روی بیابانی خشک هنری بود که مقنی خوب می‌دانست و سنایی چه زیبا می‌گوید:
کاریز درون جان تو میباید
کز عاریه‌ها ترا دری نگشاید
یک چشمه آب از درون خانه
به زان جویی که آن ز بیرون آید
البته که حفر قنات تنها کار یک نفر نبود و گروهی با هدایت پیر و کاردان مقنی‌ها کار می‌کردند. در آبنامه تهران در باب این کار گروهی آمده است: «مقنی که هدایتگر بود زمین را حفر می‌کرد، گِل‌کِش، گل‌های پراکنده را به دست گل بند می‌رساند. گل بند معمولا کودکی چابک و چالاک بود که می توانست به سرعت، گل‌ها را داخل سطل لاستیکی یا همان دلو قرار بدهد. چرخ‌کش، با چرخ چوبی‌اش، گل‌ها را بالا می‌کشید، گاهی نیز استاد مقنی بر چگونگی فعالیت این تیم، از بیرون چاه نظارت می‌کرد و بنا به ضرورت داخل چاه‌ها را بازرسی می‌کرد.»
اسماعیل عباسی در آبنامه می‌گوید همین بود که مقنی‌ها نزد مردم ارج و اهمیت زیادی داشتند و حتی تقدس. اصلا معروف بود که اگر مقنی مردی پاک و مؤمن نباشد زمین به آسانی به او آب نمی‌دهد. مقنی‌گری همیشه خطر داشت و این بود که مومن خدا، لباس سپیدی به معنای کفن تن می‌کرد و در عمق چاه و جستجوی خنکای آب، جان بر کف هر لحظه آماده ریزش دیواره چاه و مدفون شدن بود.
از آنجایی که در آیین فتوت و جوانمردی آمده از ادیان ایران باستان، جوانمردان در هر کسب و کاری پیری و بزرگی داشتند، نقل است که اولین قنات‌ها را در سرزمین‌های شرقی ایران پیری افسانه‌ای حفر کرده است به نام طاهر آبشناس. حفر قنات‌های دیگر را هم به اسطوره‌های دیگر نسبت داده‌اند؛ قنات دو طبقه و حیرت‌انگیز مون، قنات سهراب و خسروشاه را به ترتیب به کاوه آهنگر، سهراب پسر رستم و کیانیان نسبت داده‌اند.
درود بر پیر مقنی‌ها، آورنده آب و نوید دهنده حیات و گلستان کننده زمین تفتیده...
تدوین: عاطفه سادات حسین زاده