همشهری آنلاین- صفورا صادقی: ﺩﺭ ﻣﻌﻤﺎﺭی ﺩﻭﺭه ﻗﺎﺟﺎﺭ ﺳﺮﺩﺭ خانه‌ها یکی ﺍﺯ مهمترین اجزای ﻭﺭﻭﺩیﻫﺎ ﺑﻪﺷﻤﺎﺭ میﺭفت ﻭ خانه‌ها دارای ﺳﺮﺩﺭهای فاخر ﺑﻮﺩﻧﺪ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺁنها ﺍﻧﻮﺍﻉ ﻛﺘﻴﺒﻪها ﻗﺮﺍﺭ می‌گرفتند. ﺩﺭ اوایل دوره پهلوی ﺑﺎ ﮔﺮﺍﻳﺶ ﺯﻳﺎﺩ ﺑﻪ ﺳﺒﻚ ﺑﺎﺳﺘﺎنی، سردر منازل بیشتر به نمادهای ایران باستان اختصاص یافت. بعد از ورود اسلام سردرها و کتیبه ها از معماری خاص دوره اسلامی تاثیر گرفتند و در آنها از آیات قرآنی و جملات و احادیث نبوی استفاده شد و این امر در دوران حکومت صفویه و قاجار شدت بیشتری به خود گرفت. اما کم‌کم ﺩﺭ ﺩﻭﺭه پهلوی ﺩﻭﻡ ﺑﺎ رواج ﻣﻌﻤﺎﺭی ﻏﺮبی تزئینات ﻧﻤﺎی سردرها رو به سادگی رفت ﻭ کتیبه‌ها به تدریج از ورودی خانه‌ها حذف شدند.
خواندنی‌های بیشتر را اینجا دنبال کنید
در گزارش زیر همراه کارشناسان و تهران پژوهان، نگاهی می‌کنیم به بعضی از سردر خانه‌های قدیمی تهران که علاوه بر داشتن کارکردهای فرهنگی، نشان دهنده هویت اجتماعی و اقتصادی ساکنان خانه‌ها نیز بودند.
داریوش شهبازی، تهران پژوه، درباره معماری خاص تزیینات سردر خانه‌های تهران می‌گوید:« در تهران قدیم بسته به تفکر و اعتقاد صاحب منازل سه نوع تزئین داشتیم: یک دسته تزئینات مربوط به دوران معماری ایران باستان بود که در تهران قدیم و بیشتر داخل حصار صفوی و مناطق پامنار و اودلاجان بود. دسته دوم مربوط به تزئینات اروپایی بود. بعد از اینکه جامعه ایرانی با اروپائیان مراوده داشتند این نوع معماری به‌خصوص سردر خانه‌ها رونق گرفت. و اما دسته سوم و بخش اعظم معماری تهران مربوط به جامعه مسلمان و مشخصا شیعه بود که از اسماء و ادعیه و آیه‌های قرآنی نظیر «بسم الله الرحمن الرحیم» و...استفاده می‌شد. اصولا سردرها و معماری آنها به دورانی برمی‌گردد که به نام معماری درونگرا می‌شناسیم. یعنی ما از بیرون هیچ‌گونه تزئین و هنر معماری را نمی‌توانستیم مشاهده کنیم. در بیرون خانه‌ها دیوارهای بلند کاهگلی، بدون هیچ نقش و نگاری از نظر تکنیک معماری قرار داشت و تنها سردرها و کتیبه‌ها بودند که توجه بیننده را جلب می‌کردند. این نوع کتیبه‌ها، تابلویی از اندیشه ذهن سازنده و صاحب‌خانه بود که اغلب با آجرکاری و کاشی‌کاری و جانمایی اسماء خداوند یا ائمه مزین می‌شد.»
علیرضا عسگری، پژوهشگر، در مورد آیه‌ها و احادیث منتخب صاحب‌خانه‌ها می‌گوید: « حدود ۱۵۰ آیه و حدیث وجود دارد که بصورت کتیبه بر سردر خانه‌های تهران با دقت و ظرافت و زیبایی خودنمایی می‌کند. آیه ای که بر سردر بیشتر خانه‌ها به چشم می‌خورد، آیه شریفه «و ان یکاد...» است که از پرکاربردترین آیات قرآنی در زندگی مردم به شمار می‌رود. این آیه بخشی از سوره قلم است که از آن به نام آیه چشم زخم نیز یاد می‌شود.»
عسگری در ادامه توضیح می‌دهد که برخی از آیات و احادث جزء آیات حرز و به بیان دیگر محافظ جان و مال انسان محسوب می‌شد که از گذشته تا کنون، از سردر منزل تا روی طاقچه اتاقها به‌صورت زیبا نگارش می‌کردند تا اهالی خانه را از گزند بلاها نگاه‌دارد.
وی ادامه می‌دهد: « آیه شریفه دیگر «هذا من فضل ربی» از سوره نمل است. نوشتن این جمله قرآنی بالای در خانه‌ها، نشانگر آن است که ساکنینش نعمت‌هایی را که خداوند به آنان بخشیده، همواره به یاد دارند و سپاس می‌گویند و هر چه را که دارند از فضل و رحمت خداوند می دانند و نه نتیجه شایستگی و تلاش خود و این موضوع سبب افزایش نعمت برای آنها است.»
پارساجعفری افشار، پژوهشگر ، در باره کتیبه‌هایی که از احادیث و آیات مشهور استفاده می‌شد توضیح می‌دهد: « حدیث «ان الله جمیلٌ یُحِبُّ الجمال» از امام صادق(ع)، یعنی خداوند زیباست و جمال و زیبایی را دوست دارد. تفسیر این حدیث که بر روی کتیبه های زیادی در سردر خانه‌های تهران به صورت تمیز و آراسته حک شده است، این است که علاوه بر جمال باطنی خداوند جمال ظاهری مردم را نیز دوست دارد و خدا دوست دارد نعمت‌هایی را که به مردم بخشیده است به طور آشکار دیده شود.»
از دیگر آیات و احادیثی که درتهران قدیم بر سردر خانه‌ها نصب شده بود می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
انما اوتیه علی علم عندی
آنچه که دارم بر اثر علم و دانش من است. ( سوره قصص)
انا فتحنا لک فتحا مبینا
مابرای تو پیروزی آشکار قرار دادیم.( سوره فتح)
من کظم غیظا ملا الله جوفه ایمانا
هر خشمی که فرو خورده شود درون او را از ایمان پر کند. (حدیث نبوی)
اقوی الناس من قوی علی غضبه بحلمه
قوی‌ترین مردم کسی است که با صبر بر خشم خود غلبه کند. (امام علی علیه السلام)