اقلیم خشک و بیابانی به‌خصوص تابستان‌های گرم، شرایط سختی را برای زندگی 2میلیون و 400 هزار ساکن این بخش از کشور رقم زده است. میانگین بارندگی در این استان 110 و در برخی مناطق 60 میلیمتر است. آب دراین استان حکم کیمیا دارد. بارانی که می‌بارد اگر مهارش نکنند به سیلابی بنیان کن تبدیل می‌شود که اگر خسارتی هم به‌بار نیاورد چون برق از کف می‌رود بی‌آنکه زمین را از آن بهره‌ای باشد از همین روست که منابع طبیعی کوشیده است به‌رغم همه بی‌مهری‌هایی که در بخش تأمین اعتبار با آن مواجه بوده است با اجرای طرح‌های آبخیزداری، همین نزولات جوی اندک را مهار کند.
10 اسفند 50/6 صبح، فرودگاه مهرآباد، هواپیما از زمین برخاست. 9 نشده در چابهاربودیم. هوا دم کرده و شرجی بود اما این گرما برای مسافرانی که ساعتی پیش سرمای زمستان را در تهران تجربه کرده بودند البته دلپذیر بود.
مسئولان منابع طبیعی استان، شب قبل، 8 ساعت از زاهدان تا چابهار، راه پیموده بودند تا خبرنگاران را هنگام بازدید از طرح‌های آبخیزداری همراهی کنند. طرح‌های مورد نظر در روستای مته سنگ از توابع شهرستان نیکشهر و برخی روستاهای این شهرستان اجرا شده بود. شهرستانی با 188هزار نفر جمعیت و 15دهستان و 727 پارچه آبادی.
در فاصله‌ای اندک از فرودگاه، همان ابتدای جاده نیکشهر، کامیون‌هایی پر از گاو در حال تردد بودند. گاوهایی که بنا به گفته محلی‌ها از هندوستان برای تأمین گوشت به چابهار آورده می‌شدند تا در همان کشتارگاه ذبح شوند. این درحالی است که بخش عمده معیشت اهالی بلوچستان وابسته به کشاورزی و دامداری است البته اگر آبی برای کشت باشد.
مسافت مته سنگ تا نیکشهر
60 کیلومتر است با بیابانی خشک و تپه‌های خاکی و سنگلاخی که در گذر از آن، ده‌ها آبادی کوچک بر کنار جاده بر زمین نشسته است. آبادی‌هایی که‌گاه شمار کپرهایشان از انگشتان یک دست هم کمتر است.
در همه این آبادی‌ها بنزین قاچاق می‌فروختند سیگار، تنقلات و نوشابه هم دیگر متاعی بود که تقریبا در بساط همه بنزین فروش‌ها به چشم می‌خورد. آب که نباشد باید کاری کرد. آنها که جوان‌ترند تن به مهاجرت می‌دهند. شماری هم ناخواسته به کارهایی از قبیل فروش بنزین روی می‌آورند. از دل همین بیکاری‌هاست که قاچاق و صدها کار نادرست دیگر بیرون میآید. سرانجام پس از پشت سر گذاشتن صدها تل و تپه به محل اجرای یکی از طرح‌های آبخیزداری رسیدیم. شماری از مردمان محلی از صبح در دوطرف جاده ایستاده بودند.
گروهی سرنا و دهل می‌نواختند. هفته وحدت و اتصال آن به هفته منابع طبیعی ایام فرخنده‌ای را رقم زده بود. آن جماعت کم شمار برای قدرشناسی از اجرای طرح‌های آبخیزداری - که خود در اجرای آن سهم قابل توجهی داشتند- در آن بیابان ساعت‌ها چشم انتظار مسئولان و خبرنگاران ایستاده بودند تا مقدم‌شان را گرامی بدارند. مهمان نوازی در خون بلوچ است. گرم از تو استقبال می‌کنند در آغوشت می‌گیرند گویی سال‌هاست تو را می‌شناسند.
هر چقدر طبیعت بخیل است بلوچ‌ها گشاده دستند. سفره گسترده دارند بی‌هیچ تکلفی تو را بر سفره می‌نشانند وبا همه آنچه دارند از تو پذیرایی می‌کنند. باید وعده‌ای میهمانشان باشی تا مهمان‌نوازی‌شان را تجربه کنی به وصف نمی‌آید؛ نان تازه، تنورچه، بریانی و... .
رونق حیات با طرح‌های آبخیزداری
مهندس حیدر زورقی، معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی استان، نخستین مسئولی بود که در جمع خبرنگاران به معرفی طرح‌های اجرا شده آبخیزداری در روستای مته سنگ و دیگر مناطق نیکشهر پرداخت:
«مته سنگ منطقه‌ای است کوهستانی با شیب 19درصد و باران‌های ریز و تند، به همین دلیل سرعت تخلیه بارش باران در این مناطق بسیار زیاد و ماندگاری آن تقریبا صفر است. این منطقه با 6100 هکتار وسعت یکی از زیر حوزه‌های سد در دست احداث زیردان است. از سال 81 تا به امروز (اسفند 88) 235 سازه سنگی و خاکی در منطقه اجرا شده است. آورد حجم سیلاب در منطقه یک میلیون و 880 هزار متر مکعب است. ظرفیت آبگیری کل سازه‌های اجرا شده در منطقه، 2میلیون و 800هزار متر مکعب است که پیش‌بینی می‌شود در 3مرحله این حجم آب در پشت سازه‌ها جمع‌آوری شود.»
به گفته زورقی«برای ساخت 235 طرح آبخیزداری 45823مترمکعب سنگ و ملات، 1500 متر مکعب خشکه چینی و 610158 مترمکعب بند خاکی اجرا شده است. هزینه اجرای این طرح‌ها، 1472 میلیارد ریال بوده که 672 میلیارد ریال آن از محل اعتبارات ملی و 8000 میلیارد ریال از محل اعتبارات استانی تأمین شده است.»مهندس نبی یاری، مدیرکل منابع طبیعی استان در تکمیل گفته‌های معاون آبخیزداری به ضرورت طرح‌های آبخیزداری در مناطق تحت مدیریت خود اشاره کرد و گفت: «با اجرای طرح‌های آبخیزداری می‌توان آب را در بالادست برای تغذیه و تقویت سفره‌های زیرزمینی و داشتن جریان پایدار آب در رودخانه‌های پایین دست مهارکرد.
نمونه آن، طرح‌هایی است که در نیکشهر در حوزه آبریز سد دردست ساخت «زیردان» به اجرا درآمده است. اما وجه تمایز این طرح‌ها با طرح‌های مشابه، شیوه اجرای آن است که برای نخستین بار در منطقه، توسط پیمانکاران محلی یعنی به دست اهالی روستای مته سنگ که بهره‌برداران اصلی طرح‌ها هستند اجرا شده است. البته فعالیت‌های منابع طبیعی به ساخت این طرح‌ها محدود نمی‌شود، قرار است در کنار این طرح‌ها، 300 هکتار اراضی شیبدار با حمایت جهاد کشاورزی زیرکشت محصولات باغی برود. عملیات فیزیکی طرح‌های مورد نظر به‌عهده منابع طبیعی اما توسعه باغ بر عهده جهاد کشاورزی است.»
یاری افزود: « پیش از اجرای این طرح‌ها، اهالی روستای مته‌سنگ و روستاهای پایین دست با مشکل کم آبی دست به گریبان بودند. نه آبی برای کشاورزی وجود داشت نه برای شرب اما با فعالیت‌های آبخیزداری، کشاورزی رونق گرفته است. »این نکته‌ای بود که روستاییان نیز برآن صحه گذاشتند.
محدودیت اعتبارات
یاری به نکته دیگری هم اشاره کرد: «درخواست برای اجرای طرح‌های آبخیزداری فراوان است اما اعتبارات محدود.» درست می‌گفت یاری، سیستان و بلوچستان با آن اقلیم خشک بیش از هرچیزی نیازمند آب است.
طرح‌های آبخیزداری، جان تازه‌ای به زمین می‌دمد. هر جا طرحی اجرا شده است زندگی رونق گرفته، زمین‌ها زیرکشت است و دام‌ها چاق. نه جوان‌هایشان سودای مهاجرت در سر دارند نه مالیخولیای بیکاری آنان را به بیراهه می‌کشاند.
از نگاه بهره‌برداران
«آب که باشد همه چیز هست» این را دین محمد، رئیس طایفه و بزرگ روستای مته سنگ می‌گوید. او را به کناری می‌کشم تا به دور از چشم مسئولان منابع طبیعی کم و کیف ماجرا را از زبانش بشنوم. می‌گویم روزگار را چگونه می‌گذرانید. دستم را که به سویش دراز کرده‌ام در میان دودست بزرگش می‌فشرد، می‌گوید: «شکر. حالا روزگار مردم خوب است. قبل از عملیات آبخیزداری، قطره‌ای آب برای‌مان نمی‌ماند اما با این طرح‌هایی که می‌بینید آب‌ها مهار شده است. روستای ما آخرین روستاست که در بالاترین نقطه واقع شده است. تمام روستاهایی که در طول 60کیلومتر در پایین دست روستای ما واقع شده‌اند از این آب بهره‌مند شده‌اند.»
مکث می‌کند. امید و رضایت در چشمانش برق می‌زند. اضافه می‌کند: «در مجموع 2500خانوار معیشت‌شان وابسته به این طرح‌های آبخیزداری است. کشاورزی‌مان رونق گرفته. خرما محصول اصلی منطقه است. محصول یک درخت خرما به‌طور میانگین 100کیلوست.» بخشی از خرمایی که ماه رمضان با نام تجارتی خرمای مضافتی بم میهمان سفره روزه‌داران است، محصول همین روستای مته‌سنگ و دیگر آبادی‌های منطقه است. سالانه حدود 1000 تن خرما فقط از نخلستان‌های مته‌سنگ برداشت می‌شود. اهالی مته سنگ کشاورزند و دامدار. هر خانواری علاوه بر فعالیت‌های کشاورزی، 10 الی 15 بز دارد. شرایط اقلیمی برای پرورش بز مناسب است از میشینه خبری نیست. این اطلاعاتی است که دین محمد به دست می‌دهد.
ما را فراموش نکنید
در این میان، محمد ملازهی از اهالی روستای اورنک خود را به جمع خبرنگاران می‌رساند و می‌گوید: «اورنک با 400 خانوار مدت‌هاست در انتظار طرح آبخیزداری است اما پیگیری‌ها به نتیجه نرسیده است، مسئولان گوش‌شان بدهکار نیست.» همانجا مهندس یاری و فرماندار در حضور ائمه جمعه اهل تسنن و تشیع شهرستان نیکشهر قول مساعدت می‌دهند. یاری می‌گوید:« خدا را شکر می‌کنم که با فرهنگسازی به جایی رسیده‌ایم که مردم منطقه برای اجرای طرح‌های آبخیزداری اصرار می‌کنند.»
فیض محمد دری یوسف آبادی، آبخیزدار نمونه استانی که از خاش خود را به منطقه رسانده بود، در جمع خبرنگاران اعزامی، از پوشش گیاهی به‌عنوان سرمایه ملی یاد کرد وگفت: «باید با اجرای طرح‌های آبخیزداری مانع فرسایش خاک و تخریب و چرای بی‌رویه دام در مراتع شد تا پوشش گیاهی حفظ شود. پوشش گیاهی سرمایه ملی است. باید به هر شیوه‌ای که می‌شود درحفظ آن تلاش کرد.» او ادامه داد:« اگر طرح‌های آبخیزداری اجرا شود هم پوشش گیاهی مصون می‌ماند هم مردم به فروش بنزین و کارهای قاچاق روی نمی‌آورند.» شاه بیت گفته‌های این آبخیزدار نمونه اینکه « از مهندس شجاعی، معاون آبخیزداری سازمان جنگل‌ها ومراتع کشور می‌خواهم ولو به قیمت گرو گذاشتن آبروی خود برای استان اعتبار بیشتری بگیرد. رسانه‌ها در این زمینه کمک کنند.» او در پایان از رسانه‌ها خواست استان پهناور سیستان و بلوچستان را فراموش نکنند.
بی مهری با آبخیزداری
مهندس محمدرضا شجاعی، معاون آبخیزداری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور که در این سفر خبرنگاران را همراهی می‌کرد، هدف از انتخاب منطقه مته سنگ برای اجرای طرح‌های آبخیزداری را شرایط خاص آب‌وهوایی عنوان کرد وگفت: «رسالت اصلی معاونت آبخیزداری سازمان جنگل‌ها و مراتع، حفاظت خاک، کنترل فرسایش و کاهش ورودی رسوبات پشت سدهای مخزنی کشور است. سالانه 238 میلیون مترمکعب رسوب به سدهای مخزنی کشور راه می‌یابد و باعث کاهش عمر این سازه‌ها می‌شود اما عملیات آبخیزداری مانع ورود این رسوبات می‌شود؛ در واقع عمر مفید سدها را افزایش می‌دهد.»
به گفته وی « بخشی از عملیات آبخیزداری این منطقه، تأثیر مستقیم در افزایش عمر سد مخزنی زیردان دارد. » سد زیردان با گنجایش 207 میلیون متر مکعب آب در منطقه نیکشهر در دست احداث است.
این نکته‌ای است که صاحب‌نظران حوزه منابع طبیعی هم آن را تأیید می‌کنند. اما وزارت نیرو به‌رغم اعتبارات سنگینی که برای ساخت سدها هزینه می‌کند و با علم به اینکه طرح‌های آبخیزداری تأثیر مستقیم در افزایش عمر مفید سدها دارد، نه تنها بهایی برای این خدمات پرداخت نمی‌کند که در هر نقطه‌ای که تشخیص بدهد با تصرف عرصه‌های منابع طبیعی، سد احداث می‌کند؛ سدهایی که ساخت آنها همواره با تخریب‌های زیست‌محیطی توأم است. برای نمونه، سد کارون 4 که به‌زودی آبگیری آن آغاز می‌شود بیش از 8هزار میلیارد تومان خسارت زیست‌محیطی در پی دارد. اما با وجود هشدارهای کارشناسان و به‌رغم در
دست بودن تجارب متعدد جهانی مبنی بر به پایان رسیدن عمر سدسازی، همچنان ساخت این سازه‌های پرهزینه ادامه دارد.
ازمهندس شجاعی می‌پرسم در ازای بهره‌مندی سدها از عملیات آبخیزداری چه انتظاری از وزارت نیرو دارید، می‌گوید: «وظیفه سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری، حفظ آب و خاک کشور است. بخشی از فعالیت‌های این سازمان، کاهش ورودی رسوبات به سدهاست.
وزارت نیرو 500 سد در دست اجرا و بهره برداری دارد همه این سدها به مرور تحت پوشش آبخیزداری قرار می‌گیرند اما سازمان جنگل‌ها و مراتع برای اجرای طرح‌های آبخیزداری همواره با کمبود اعتبار مواجه است. با این همه در طول برنامه چهارم توسعه با وجود این تنگناها توانسته است بنا براولویت‌ها 111 سد را تحت پوشش آبخیزداری قرار دهد. بدیهی است برای تحت پوشش قرار گرفتن همه سدها به اعتبارات بیشتری نیاز است.» این در حالی است که به گفته وی وسعت حوزه‌های آبخیز کشور 125 میلیون هکتار است که از این میزان، 80 میلیون هکتار وضعیت بحرانی دارد.
بازگشت
12 اسفند، ساعت 11 صبح، ازترس جا ماندن از پرواز، 2ساعت زودتر از موعد، خودمان را به فرودگاه رساندیم. پروازبا تاخیر انجام شد. هواپیما هنوز اوج نگرفته بود که از پنجره به زمین نگاه کردم. لحظه‌ای دریا نمایان شد و بعد تا جایی که چشم کار می‌کرد بیابان بود و دشت. به یاد آوردم گفته‌های دین محمد و فیض یوسف آبادی را «آب که باشد همه چیز هست، نه کسی مهاجرت می‌کند نه بنزین می‌فروشد نه قاچاق او را وسوسه می‌کند. می‌ماند و کشت می‌کند. نمونه‌‌اش همین رونق مته‌سنگ. آب که باشد کار هست، زندگی هست، امنیت هست، امید هست ».
ذهنم پرمی‌شود از واژه‌های امنیت، امید، زندگی، کار. هواپیما اوج می‌گیرد دشت‌های وسیع از نظر دور می‌ماند ؛ دشت‌هایی که مردمان بلوچ در جای‌جای آن، چشم انتظار توجه مسئولانند تا با اجرای طرح‌های آبخیزداری رونق زندگی‌شان را از سربگیرند.
کیمیاگری با آبخیزداری
در سیستان‌وبلوچستان، آب کیمیاست اما با آبخیزداری می‌توان کیمیاگری کرد. هر جا که طرحی اجرا شده می‌توان معجزه این کیمیاگری را دید. مهندس نبی یاری، مدیرکل منابع طبیعی استان درباره فعالیت‌های آبخیزداری در سطح استان می‌گوید: عرصه‌های آبخیز استان 17میلیون و 800هزار هکتار است که 5 حوزه هامون سیستان، هامون جازموریان، ماشکید سراوان، حوزه دریای عمان و کویر لوت را شامل می‌شود. فعالیت آبخیزداری در سال1370 با 50میلیون ریال اعتبار شروع شد و در سال‌جاری (88) این میزان به 660 میلیارد ریال رسید.
3/100میلیارد ریال از این میزان در سال‌جاری برای طرح‌های آبخیزداری از جمله طرح‌های نیکشهر هزینه شده است. به گفته وی، از سال 70 تا‌کنون بیش از یک میلیون هکتار از عرصه‌های استان تحت پوشش طرح‌های آبخیزداری قرار گرفته و از این طریق، زمینه استحصال 453میلیون مترمکعب آب فراهم آمده است.
وی به ضرورت اجرای طرح‌های آبخیزداری در10میلیون و 500هزار هکتار از عرصه‌های استان اشاره می‌کند و می‌افزاید: مطالعات تفصیلی و اجرایی 900هزار هکتار از این عرصه‌ها به پایان رسیده و درصورت تأمین اعتبار می‌توان عملیات اجرایی آن را آغاز کرد. درصورت اجرای این طرح‌ها، سالانه حدود 8/1میلیارد متر مکعب رواناب کنترل می‌شود که علاوه بر پیشگیری از سیلاب‌های مخرب، زمینه هدایت این آب‌ها به مخازن سازه‌های احداثی آبخیزداری و آبخوانداری فراهم می‌شود. تغذیه سفره‌های آب‌های زیرزمینی، رونق کشاورزی و دامپروری، جلوگیری از فرسایش خاک و حفظ پوشش گیاهی از پیامدهای مثبت این طرح‌ها به شمار میآید.
یاری در ادامه تصریح می‌کند: در سال‌جاری (88)، 7 طرح آبخیزداری با اعتباری بالغ بر 206000میلیون ریال در سطح استان اجرا شده که بخشی از آن طرح‌های منطقه نیکشهر است. 555456 مترمکعب بند خاکی، 1221026مترمکعب پشته خاکی، 99473مترمکعب سنگ و ملات و 2428هکتار عملیات بیولوژیکی بخشی از عملیات مربوط به این طرح‌هاست که در قالب 111پروژه به اجرا درآمده است. حجم مخزن این طرح‌ها 15میلیون مترمکعب است.به گفته این مقام محلی، با اجرای این طرح‌ها، 80هزار هکتارتحت پوشش آبخیزداری قرار گرفته و امکان تنظیم 45میلیون متر مکعب سیلاب فراهم شده است. افزون براین، مطالعات 71هزار هکتار در آستانه اتمام است که درصورت تأمین اعتبار به اجرا درمی‌آید.