این مشکل دامنگیر دشت‌های آذربایجان شرقی هم شده است تا آنجا که گفته می‌شود طی 10 سال اخیر سفره‌های زیرزمینی آب در این بخش از کشور 20 متر افت داشته است. حتی در برخی مناطق آذربایجان عمق چاه‌ها از 70متر به 150 متر هم رسیده است؛ با این حال هرجا عملیات آبخیزداری اجرا شده مشکل کم‌آبی هم کاهش یافته است؛ طرح‌هایی کارساز که با هزینه‌های اندک قابل اجراست. با این حال، کمتر استانی هست که مسئولان منابع طبیعی آن برای اجرای این طرح‌های حیاتی با مشکل کمبود اعتبار مواجه نباشند. مسئولان منابع طبیعی آذربایجان شرقی هم از این تنگناها مستثنا نیستند.
رهگذری که از تبریز به کلیبر و منطقه جنگلی ارسباران سفر می‌کند در بین راه و درحد فاصل شهرهای اهر، هوراند و کلیبر مجذوب کشتزارهای سرسبزی می‌شود که در دوسوی جاده تا دوردستها، تپه‌ماهورها را پوشانده حتی دامنه این کشتزارهای دیمی گاه از دامنه کوه‌ها پا فراتر گذاشته تا نزدیکی‌های قله را در برگرفته است تا آنجا که حتی لکه‌ای بدون کشت وجود ندارد. این شیوه کشت در مناطق کوهستانی از اهر تا کلیبر همه جا حتی در شیب‌های بیش از 45درجه هم دامنگیر طبیعت است. دیمزارهایی که فرسایش خاک را در این استان سرعتی شتابناک داده‌اند. مهندس میرمحبوب حسینی موسوی، معاون اجرایی آبخیزداری استان دراین‌باره می‌گوید: استان آذربایجان شرقی توپوگرافی خشنی دارد. کوهستانی بودن استان سبب شده سرعت فرسایش در این منطقه به نسبت سایر مناطق سرعت بیشتری داشته باشد.
موسوی دام مازاد بر مرتع و شخم در جهت شیب در اراضی شیبدار را از مهم‌ترین عواملی می‌داند که باعث دامن زدن به فرسایش خاک در استان شده است. به گفته وی، نزدیک به 8میلیون و 900 هزار واحد دامی در مراتع استان وجود دارد که این میزان 3برابر ظرفیت دام مجاز در مرتع است. این تعداد دام پوشش گیاهی را با خطر جدی مواجه ساخته است.
شخم در جهت شیب عامل اصلی فرسایش
اما آنچه بیش از دام‌های غیرمجاز سرعت فرسایش خاک را شتاب داده شخم در جهت شیب است. بنا به آمار، فرسایش خاک در 3 حوزه آبخیز استان یعنی در حوزه ارومیه سالانه
8 تن در هکتار، در حوزه ارس سالانه 10 تن در هکتار و در حوزه سفید رود این میزان سالانه 12 تن در هکتار است.
موسوی که بیش از 29 سال تجربه کار در عرصه‌های مختلف آبخیزداری، جهاد سازندگی و منابع طبیعی را در پرونده کاری خود دارد، پیشنهادهایی برای مقابله فرسایش خاک ارائه کرده اما این پیشنهادها با بی‌توجهی مواجه شده است. وی در تشریح پیشنهادهای خود می‌گوید: برای آنکه تراکتورها نتوانند در زمین‌هایی که شیب آنها بیش از 45درجه است شخم غلط بزنند، با طراحی، باید چرخ‌های جلوی آنها بزرگ شود این کار توانایی بالارفتن از شیب‌های بیش از 45درجه را از تراکتور سلب می‌کند. علاوه براین، ضروری است تراکتورها شماره‌گذاری و برای رانندگان متخلف جرایم سنگین وضع شود.
با این اهرم، هیچ راننده تراکتوری به‌خود اجازه نمی‌دهد که زمینی را در جهت شیب شخم بزند زیرا می‌داند به‌سادگی قابل شناسایی است ضمن آنکه با جرایمی چون توقیف تراکتور مواجه می‌شود. این اهرم‌های بازدارنده می‌تواند شخم غلط را به میزان قابل‌توجهی کاهش داده حتی به صفر رساند. از سوی دیگر موسوی معتقد است: دولت باید با سازوکار قانونی مانع قطعه‌قطعه شدن اراضی موروثی شود. زیرا تفکیک اراضی بزرگ به قطعات کوچک، به‌دلیل عرض کم این قطعات امکان شخم با تراکتور در جهت مخالف شیب را سلب می‌کند و ناچار اراضی در جهت شیب شخم‌زده می‌شوند در نتیجه فرسایش خاک چند برابر می‌شود.
ضرورت بسترسازی برای مشارکت مردمی
موسوی تصریح می‌کند: مادامی که زمینه مشارکت مردم ایجاد نشود هیچ طرح حفاظتی در عرصه‌های طبیعی با موفقیت همراه نمی‌شود. راهکار اصلی هم توانمند‌سازی جوامع بومی و محلی است دولت باید با برنامه‌ریزی درآمد روستاییان را بالا ببرد. برای نمونه منابع طبیعی در روستای گرده سنگ، 53میلیون تومان در قالب طرح‌های آبخیزداری هزینه کرده است درحالی که اگر طرح‌های آبخیزداری در این منطقه با مشارکت مردمی توأم نبود سهم هزینه منابع طبیعی تا 500 میلیون تومان افزایش می‌یافت. دولت می‌تواند با ارائه تسهیلات و خدمات، روستاییان را پایبند روستاها کند. این شیوه از یکسو، مانع مهاجرت روستاییان به شهرها می‌شود از سوی دیگر، زمینه احیا و حفاظت از خاک و آب را فراهم می‌سازد.
کمبود اعتبار؛ درد مشترک مدیران منابع طبیعی
معاون اجرایی آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی استان آذربایجان شرقی، نیز مانند دیگر مدیران منابع طبیعی کشور، از کمبود اعتبارات گله‌مند است: امسال بخش قابل توجهی از اعتبارات منابع طبیعی استان کم شده درحالی که با توجه به افزایش تورم انتظار می‌رفت بر میزان اعتبارات افزوده شود. بنا به اظهار موسوی، اداره کل منابع طبیعی استان 60پروژه آبخیزداری به حجم 18473هکتار در 19 شهرستان در دست اجرا دارد ضمن آنکه مطالعات 42199هکتار از عرصه‌های آبخیز به پایان رسیده، اما کمبود اعتبار مانع اجرای این طرح‌های حیاتی شده است.
مهاجرت معکوس عامل عمده تصرفات
مهندس اسدالله ایلاتی، رئیس اداره منابع طبیعی اهر، با اشاره به اینکه حوزه‌های آبخیز اهر بالغ بر 300 هزار هکتار است می‌گوید: مطالعات 65 هزار هکتار به پایان رسیده و عملیات آبخیزداری اعم از بیولوژیکی و مکانیکی در 45 هزار هکتار از عرصه‌های منابع طبیعی شهرستان اهر در دست اجرا است. وی عمده‌ترین مشکل عرصه‌های تحت مدیریت خود را وجود دام مازاد در مرتع عنوان می‌کند و می‌گوید: در حال حاضر 5 برابر ظرفیت مراتع دام در این عرصه‌ها وجود دارد. کمبود اعتبار و مهاجرت معکوس روستاییان از شهرها به روستاها و تصرف اراضی ملی و طبیعی از سوی آنها به‌منظور توسعه کشاورزی از دیگر مشکلاتی است که رئیس اداره منابع طبیعی اهر بدان اشاره می‌کند. وی در پایان از آزاد‌سازی 6500 هکتار اراضی مرتعی از دست متصرفان خبر می‌دهد.
ایلاتی، گرچه تخریب‌های ناشی از عملیات معدنی در حوزه تحت مدیریتش را ناچیز ذکر می‌کند اما بررسی‌های همشهری حاکی از آن است که روزانه 50 الی 60 تریلی خاک استخراج شده از معدن مس مزرعه در ورزقان بارگیری و حمل می‌شود. همچنان‌که عملیات معدن سونگون در محدوده اراضی مرتعی و جنگلی ارسباران صدمات جبران‌ناپذیری را به این منطقه وارد ساخته است. به‌ویژه رسوبات ناشی از عملیات معدنی مس سونگون، به مخزن سد ستارخان اهر راه‌یافته سبب کاهش عمر مفید آن می‌شود.
آبش احمد کلیبر
یکی از طرح‌های آبخیزداری که موسوی از آن به‌عنوان پروژه‌ای موفق یاد می‌کند پروژه آبش احمد کلیبر است پروژه‌ای که عملیات اجرایی آن با 283میلیون تومان در سال83 آغاز می‌شود و در سال86 به اتمام می‌رسد. مساحت این حوزه آبخیز 5872 هکتار و 10روستا بهره‌بردار این حوزه هستند. موسوی علت موفقیت این طرح را مشارکت مردم عنوان می‌کند و می‌افزاید: با مشارکت مردم 300 هزار اصله نهال در این حوزه کاشته شد همچنین 3300 مترمکعب عملیات سنگی ملاتی به اجرا درآمد. اجرای این طرح سبب شده علاوه بر بهره‌برداری از آب برای کاشت نهال، در حاشیه آبراه علوفه کاری شود. این فعالیت‌ها فرسایش خاک را به حداقل ممکن رسانده ضمن آنکه به‌رغم کمبود آب در فصل تابستان، این روستاها مشکل کم آبی ندارند. به گفته موسوی، این طرح به ظاهر کوچک مانع مهاجرت صدها خانوار روستایی و اشتغال‌زایی در میان آنها شده است.
مدیری رسانه گریز
یکی از شگفتی‌های این سفر، نگاه مدیرکل منابع طبیعی استان به رسانه و اصحاب رسانه بود. مرسوم است که وقتی خبرنگاران برای تهیه گزارش به استانی سفر می‌کنند مدیرکل منابع طبیعی استان در فرودگاه به استقبال خبرنگاران آمده در تمامی مراحل بازدید از طرح‌های مختلف، گام به گام اصحاب رسانه را همراهی می‌کند. درعین حال در آخرین ساعات سفر طی نشست مطبوعاتی به پرسش‌های خبرنگاران پاسخ می‌دهد. این رویکرد مدیرانی است که جایگاه رسانه را می‌شناسند. آنها سفرهای مطبوعاتی و حضور خبرنگاران را مغتنم می‌شمارند تا از این طریق مشکلات خود را به گوش مسئولان ارشد برسانند؛ فرصتی طلایی که گاه چند سال به طول می‌انجامد تا برای مدیری در استانی فراهم شود.
به خاطر دارم در سفر به چابهار، مدیرکل منابع طبیعی استان، شبانه از زاهدان 8ساعت راه طی کرده بود تا صبح در فرودگاه میزبان خبرنگاران و هیأت همراه باشد. اما مدیرکل منابع طبیعی آذربایجان در طول سفر نفسگیر خبرنگاران نه تنها در هیچ طرح و بازدیدی حضور نداشت که به‌رغم وعده‌ای که برای نشست مطبوعاتی داده بود حضور در مراسم کلنگ زنی راه ارمنستان تبریز را به دیدار با خبرنگاران ترجیح داد و برای نخستین بار به خبرنگاران نشان داد که مدیری می‌تواند میزبان اصحاب رسانه باشد بی‌آنکه حتی لحظه‌ای در جمع آنها حضور پیدا کند؛ مدیری شگفت‌انگیز یا مدیریتی شگفت‌انگیز!
روحانی در کسوت کشاورز
سفر به آذربایجان شرقی با دو شگفتی همراه بود ؛ نخست اینکه یکی از طرح‌های موفق آبخیزداری با مشارکت یک روحانی به اجرا درآمده بود؛ طرح آبخیزداری در روستای گرده سنگ. 2530متر مکعب عملیات خاکی، 3474متر مکعب عملیات سنگی ملاتی، 350هکتار عملیات بذر پاشی و کاشت 12هزار اصله نهال عملیات اجرایی این طرح آبخیزداری را شامل می‌شود. مساحت حوزه آبخیز 5600هکتار است و علاوه بر اهالی گرده سنگ روستا‌های پایین دست هم از این طرح بهره‌مند می‌شوند.محرم صفرزاده، در سال 69 با پشت‌کردن به تمامی مناصب دولتی به روستای پدری‌اش بازمی‌گردد و کمر همت به احیای زادگاهش می‌بندد. تلاش او در عرصه کشاورزی سبب می‌شود در سال81 به‌عنوان آبخیزدار نمونه کشوری و در پی آن، در سال83 نیز به‌عنوان آبخیزدار نمونه استانی انتخاب شود. صفرزاده بی‌توجه به این عناوین، دل در گروی کشاورزی دارد؛ مهم‌تر از آن رسالت تبلیغی خود را در کسوت روحانی همچنان دنبال می‌کند اما این بار در عرصه حفظ و صیانت از آب و خاک.
او با دست‌های پینه بسته به میان روستاییان می‌رود و اهمیت حفظ عرصه‌های طبیعی و نگاهداشت پوشش گیاهی و خاک را به آنان گوشزد می‌کند. صفرزاده که به احترام خبرنگاران و هیأت همراه با لباس روحانی در جمع حاضر شده، با فروتنی درباره فعالیت‌هایش می‌گوید: با بازگشت به روستا 5 هکتار باغ سیبی که از پدرم به ارث رسیده بود را به 30هکتار توسعه دادم. این روحانی کشاورز اکنون1200 اصله درخت گردو، 3هزار اصله درخت سیب لبنانی، 500 اصله بادام، 120 اصله هلو و 20هزار اصله صنوبر دارد. تولید علوفه برای دام، نیز کشت گندم و جو از دیگر فعالیت‌های اوست.
به گفته صفرزاده، تا 20روز دیگر 15 هکتار از اراضی کشاورزی‌‌اش به آبیاری قطره‌ای تحت فشار تجهیز می‌شود. این نخستین گام در استفاده بهینه آب در روستای گرده سنگ است. وی درخصوص کارآمد بودن طرح‌های آبخیزداری خاطر نشان می‌سازد: در سال79 با اجرای طرح‌های آبخیزداری در این روستا، اوضاع مایوس‌کننده کشت و زرع دگرگون شد و به برکت آبخیزداری روستای گرده سنگ نجات یافت. اما شگفتی دوم گریز مدیرکل منابع طبیعی استان از نمایندگان اصحاب رسانه بود.
