در زبان محلی به ابیانه ویونا (Viuna) می‌گویند. وی (Vi) به معنای بید و ویانه (Viyane) به معنای بیدستان است. ابیانه در گذشته بیدستان بوده است. در طول زمان ویونا به اویانه و سپس به ابیانه دگرگون شده است.
این روستا را به اعتبار آثار و بناهای تاریخی پرتنوعش باید در زمره استثناییترین روستاهای ایران به شمار آورد.
شکوه معماری بومی و سرشار از زیبایی این روستا، آن را در شمار نمونههای کم نظیر دیدنیهای جهان درآورده است. ابیانه نقطهای خوش منظره و خوش آب و هوا و دارای موقعیت طبیعی مساعدی است. [عجایب ایران: ابیانه]
در دوره صفویه هنگامی که شاهان صفوی برای ییلاق به نطنز میرفتند بسیاری از نزدیکان آنها و درباریان ترجیح میدادند در ابیانه اقامت کنند.
شمار خانههای ابیانه در سرشماری سال ۱۳۶۱ برابر با ۵۰۰ واحد برآورد شده؛ این خانه‌‌ها تماماً روی دامنه پرشیبی در شمال رودخانه برزرود بنا شده است به صورتی که پشت بام مسطح خانههای پایین دست، حیاط خانههای بالادست را به وجود آورده است و هیچ دیواری هم آنها را محصور نمیسازد.
در نتیجه، ابیانه در وهله اول روستایی چند طبقه به نظر میآید که در بعضی موارد تا چهار طبقه آن را می توان مشاهده کرد.
اتاق‌های ابیانه به پنجرههای چوبی ارس مانند مجهزند و اغلب دارای ایوانها و طارمی‌های چوبی پیش آمده مشرف بر کوچههای تنگ و تاریکاند که خود به صورت مناظر جالبی درآمدهاند.
نمای خارجی دیوارهای خانههای ابیانه با خاک سرخی که معدن آن در مجاورت روستاست پوشیده شده است.
از آنجا که در دامنههای شیبدار ابیانه فضای کافی برای ساختن خانههای موردنیاز وجود ندارد در این روستا چنین رسم شده است که هر خانواده انبار غار مانندی در تپههای یک کیلومتری روستا، در کنار جاده و نرسیده به ابیانه ایجاد نماید.
این غارها که در دل تپه ها حفر شدهاند و از بیرون تنها درهای کوتاه و محقر آن نمودار است برای نگهداری دامها و نیز آذوقه زمستانی و اشیای غیرضروری مورد استفاده قرار میگیرد.
زندگی مردم ابیانه کشاورزی و باغداری و دامداری است که با روشهای سنتی اداره میشود. بیشتر زنان در امور اقتصادی با مردان همکاری دارند.
ابیانه دارای 7 رشته قنات است که برای آبیاری مزارع و باغات مورد استفاده قرار میگیرد. گندم، جو، سیب زمینی و انواع میوه به خصوص سیب، آلو، گلابی، زردآلو، بادام و گردو در ابیانه به دست میآید.
در سالهای اخیر قالیبافی در ابیانه رواج پیدا کرده و نزدیک به ۳۰ کارگاه قالیبافی در آنجا دایر شده است.
در گذشته گیوه بافی از جمله مشغلههای پردرآمد زن‌های ابیانه بوده است که امروزه تا حدی به فراموشی سپرده شده است.
مردم ابیانه به سبب کوهستانی بودن منطقه و دور بودن محل آنها از مراکز پر جمعیت و راه‌های ارتباطی، قرن‌ها در انزوا زیسته و در نتیجه بسیاری از آداب و رسوم قومی و سنتی و از جمله زبان و لهجه قدیم خود را حفظ کرده اند.
زبان مردم ابیانه فارسی با لهجه خاص ابیانهای است که با لهجه‌‌های متداول در جاهای دیگر تفاوت اساسی دارد.
لباس سنتی آنها، هنوز هم میان آنها رواج دارد و در حفظ آن تاکید و تعصب از خود نشان میدهند، در مردان شلوار گشاد و درازی از پارچه سیاه و در زن‌ها پیراهن بلندی از پارچه‌‌های گلدار و رنگارنگ است. علاوه بر این، زن‌های ابیانه معمولاً چارقدهای سفیدرنگی بر سر دارند.
قدیمترین اثر تاریخی ابیانه آتشکده هرپک است که مانند دیگر بناهای ده در سراشیبی قرار گرفته است. آتشکده هرپک از مناطق دیدنی روستای ابیانه می‌باشد که از زمان ساسانیان باقی مانده است.
این بنا در زمان هخامنشیان (۲۵۰۰ سال پیش) بنا شده و در زمان ساسانیان (۱۵۰۰ سال پیش) به اوج معماری خود رسیده است و از ویژگیهای آن استفاده از سنگ و ملات ساروج در طاق ضربی آن به شمار می رود.
در مرکز آتشکده آتش روشن بوده که یا مسیر کاروان را روشن و مشخص می‌ساخته و یا اینکه آتش مورد احترام بوده است. آتش را با زغال سنگ روشن نگاه می داشته اند که در حال حاضر هم به وفور در حوالی روستا وجود دارد.
آتشکده هرپک مانند تمامی بناهای ابیانه بر روی شیب پست و بلند واقع شده است. این بنا طوری ساخته شده که از هر طرف قابل رویت باشد.
از طبقه تحتانی لین پرستشگاه هنوز یک تالار کوچک باقیمانده است. طبقه مخصوص آداب مذهبی در سطح کوچه فعلی می‌باشد. یک سرسرا که از سه جزء گنبدوار تشکیل شده و به جایگاه آتش و قسمت‌های دیگر مربوط به پرستش راه داشته است.
آتشکده ابیانه را نمونهای از معابد زردشتی دانستهاند که در جوامع کوهستانی ساخته میشد. مهمترین بنا و اثر تاریخی این روستا یک باب مسجد جامع و قدیمترین اثر تاریخی این مسجد منبر چوبی منبتکاری آن است که در سال ۴۶۶ هجری قمری ساخته شده است.
این مسجد در محله میان ده قرار دارد و دارای 3 در ورودی با طاق گنبدی ضربی و درهای منبتکاری شده و گل و بوته و خطوط برجسته، از ویژگیهای معماری این مسجد است.
درب ورودی آن در سال ۱۳۱۱ هجری قمری توسط استاد صفر علی بیدگلی ساخته شد. محراب چوبی آن متعلق به سال ۴۷۷ هجری قمری است و روی آن نقش گل و بوته کنده کاری و با خطوط برجسته کوفی ساده و گلدار سوره مبارکه یس حک شده است.
از دیگر نمونه های تاریخی مسجد منبر چهار پله چوبی کنده کاری شده مربوط به آثار دوره سلجوقیان است که با تاریخ ۴۶۶ هجری قمری مشخص شده است.
دسته منبر به شکل سرستون ساخته شده و روی آن گل 8 پر لوتوس، نظیر آنچه بر روی سنگهای تخت جمشید از عصر هخامنشیان بر جای مانده دیده می شود.
مسجد قدیمی دیگر ابیانه مسجد پرزله است که دارای فضای دلبازی است و روی لنگه در شرقی آن سال ۷۰۱ ه.ق. نوشته شده.
این مسجد در محله معروف پرزله واقع است و از دوره ایلخانیان بر جای مانده است. این مسجد با ایوان مشرف به کوچه مجاور در 2 طبقه ساخته شده که طبقه دوم در دوران صفویه و شبستان کوچکی نیز در زمان قاجاریه به آن اضافه شده است.
قدیمی ترین درب ابیانه متعلق به این بنا می باشد که تاریخ ۷۰۱ هجری قمری را نشان می دهد. این در از چوب گردو ساخته شده و با حاشیه گل و بوته های ظریفی منبت کاری شده است.
مسجد تاریخی دیگر ابیانه مسجد حاجتگاه است که به دوره صفویه تعلق دارد و در کنار صخره سنگی در جوار آسیاب در محاله بالا بنا شده است.
دری که به شبستان اصلی راه دارد تاریخ ۹۵۳ ه.ق را بر روی خود دارد. احتمالاً مردمی که برای بیان حاجت خود در این محل معتکف می شده اند نیاز خویش را بوسیله خطاطان در قسمت بالای این بنا نوشته و در خواست حاجت می‌کرده اند.
در اطراف این بنا سنگهای قبری دیده می شود که از زمان صفوی، نادری و قاجار به جای مانده است.
مسجد تاریخی دیگر ابیانه مسجد یسمان نام دارد. این مسجد در میان محله (یسمان) واقع شده و اثر نوشته ای یا تاریخی ندارد.
اما آنچه مسلم است از بناهای قبل از دوره صفویه می باشد. مسجد مشتمل است بر شبستان قدیمی و طبقه فوقانی آن که اخیراً ساخته شده است.
نکته قابل توجه اینکه در این مسجد در مواقع روضه خوانی‌ها، افرادی که فامیل و هم خانواده بوده‌اند، جای مخصوص به خود داشته‌اند.
روستای ابیانه دارای 3 زیارتگاه است. زیارتگاه بی بی زبیده یا هینزا، زیارتگاه قدمگاه و دیگری مرقد شاهزاده عیسی و شاهزاده یحیی در جنوب روستا که به گفته اهالی فرزندان امام موسی کاظم (ع) بوده‌اند.
این زیارتگاه در محله پایین ده واقع است و دارای گنبد کاشیکاری فیروزه‌ای است که در میان خانههای سرخرنگ ده جلوه‌ای خاص دارد.
صحن بنا دارای ایوان‌های بزرگ است به خصوص ایوان جنوبی که مسلط بر باغ‌های سرسبز و خرم است و منظره زیبایی دارد. بنای مذکور احتمالاً متعلق به قرن هشتم ه.ق است.
در قسمت جنوب شرقی ده، دره کم عرض و طویلی وجود دارد که به هینزا شهرت دارد. در دل صخره جنوبی، تو رفتگی اطاق مانندی است که در جلوی آن پنجره ای چوبی نصب و ساختمان زیارتگاهی بنا شده و منتسب و مشهور به زیارتگاه بی بی زبیده خاتون از فرزندان امام موسی کاظم (ع) است.
دلیل این انتساب و شهرت را این می دانند که وی در یک موقعیت اضطراری مدتی را در این اطاقک در پناه مردم ابیانه ماندگار بوده است.
از جمله جاها و اماکن دیدنی دیگر ابیانه میتوان از خانه غلام نادرشاه و خانه نایب حسین کاشی نام برد.