یکی از دردهای التیام نیافته این نبرد نابرابر، دریافت غرامت جنگی ایران از عراق پس از گذشت بیش از 22 سال از پایان جنگ است. بخشی از این غرامت بابت حملات عراق به 51 شهر و شهرک و 4 هزار روستا که منجر به آوارگی بیش از2میلیون نفر و کشته شدن بیش از 14هزار نفر غیرنظامی شد، است. به‌واقع مجموع خسارت‌های وارده به ایران در جریان جنگ تحمیلی 8 ساله از سوی عراق مربوط به تخریب فضای فیزیکی ایران است و از بابت خسارات انسانی و معنوی و آغازگر بودن عراق در جنگ تاوانی محاسبه و منظور نشده است.
از این‌رو دریافت غرامت در اثبات مقصر شناختن و به‌دنبال آن آغازگر بودن عراق در حمله به ایران قابل توجه است، چرا که هر چقدر در زمینه خسارات وارده به ایران در جنگ تحمیلی از عراق سند وجود دارد در زمینه آغازگر بودن عراق سندی وجود ندارد.
عراق؛ آغازگر جنگ و مسئول پرداخت غرامت
خاویر پرزدکوئیار، دبیرکل وقت سازمان ملل متحد، در آخرین روزهای دبیرکلی‌اش گزارشی را به موجب بند 6 قطعنامه 598 شورای امنیت درخصوص تعیین مسئول مخاصمه ایران و عراق ارائه داد که موظف به ارائه آن در نخستین فرصت ممکن بود. با این حال این نخستین فرصت ممکن برای وی بعد از گذشت بیش از 4 سال از تصویب قطعنامه 598 محقق شد. طبق این گزارش و با استناد به منشور سازمان ملل، وی اذعان داشت که مسلم است شروع جنگ بین ایران و عراق که سالیان دراز به طول انجامید، نقض حقوق بین‌الملل بوده و نقض حقوق بین‌الملل موجب مسئولیت در مخاصمه است که موضوع اصلی بند 6 قطعنامه است. یک دهه بعد از پایان جنگ 8 ساله و در هنگام حمله عراق به کویت، دبیرکل وقت سازمان ملل، مجامع بین‌المللی و حتی همپیمانان حامی صدام، بر این نکته اذعان داشتند که متجاوز به کویت، همان آغازگر جنگ با ایران است.
در راستای بند 6 قطعنامه 598، دبیرکل سازمان ملل در اوت 1991 از ایران و عراق درخواست کرد که مستندات حقوقی خویش راجع به موضوع مسئولیت جنگ را ارائه کنند و متعاقب آن دبیرکل طی گزارشی به شورای امنیت در تاریخ 9 دسامبر 1991 اعلام داشت که حمله نظامی سپتامبر 1980 عراق علیه ایران از نظر اصول و قواعد شناخته شده حقوق بین‌الملل قابل توجیه نیست. این شورا همچنین عراق را موظف به پرداخت غرامت جنگی به ایران کرد. براساس این گزارش، مطالبه غرامت و خسارت جنگ حق قانونی ایران است و اگر عراق از پرداخت غرامت به ایران خودداری کند، این حق بین‌المللی برای ایران محفوظ است که با شکایت به دادگاه لاهه اموال این کشور را توقیف کند.
این گزارش، عراق را مسئول شروع جنگ 8 ساله با ایران قلمداد کرده بود. همچنین دبیرکل با استناد به بند 7 همین قطعنامه در ژوئیه 1991 در گزارش دیگری به شورای امنیت میزان خسارت وارده به ایران در جنگ تحمیلی را مبلغ 2/97 میلیارد دلار اعلام کرده بود. این در حالی است که ایران به‌طور مستقیم مبلغ 1100 میلیارد دلار از عراق طلبکار است. علاوه بر این مبلغ عراق می‌بایست خسارات انسانی و معنوی این نبرد نابرابر را نیز بپرازد.
سیدعماد حسینی، رئیس مجمع نمایندگان استان کردستان در مجلس شورای اسلامی، درباره موضوع پرداخت غرامت جنگ از طرف عراق به ایران، بر این مسئله تأکید می‌کند و بر این باور است که رژیم بعث عراق طبق قطعنامه سازمان ملل متحد و گزارش دبیرکل وقت این سازمان به شورای امنیت به‌دلیل اینکه به‌عنوان متجاوز و آغازگر جنگ علیه ایران شناخته شد، طبق بند 6قطعنامه 596 موظف به پرداخت غرامت جنگی به جمهوری اسلامی ایران شد.
حشمت‌الله فلاحت‌پیشه، رئیس گروه دوستی پارلمانی ایران و عراق نیز تأکید دارد که براساس ماده 6 قطعنامه 598 مبنی بر لزوم مشخص شدن آغاز‌کننده جنگ، دبیرکل سازمان ملل در گزارشی به شورای امنیت، عراق را مقصر اصلی و آغازگر جنگ معرفی کرد و بر این اساس این کشور ملزم به پرداخت غرامت به ایران شد.
عدم‌تعهد و مسئولیت عراق در پرداخت خسارت
در حالی‌که مستندات حقوقی، عراق را مسئول و متعهد به پرداخت خسارت به ایران کرده است اما بی‌توجهی ایران از سویی و بی‌تفاوتی عراق از سوی دیگر باعث شده است تا مسئله پرداخت غرامت جنگی عراق به ایران در طول این سال‌ها به موضوعی فراموش شده تبدیل شود.
قطعنامه 598 شورای امنیت سازمان ملل با ترجیع‌بند ترک منازعه و مخاصمه بین عراق و ایران در 27 تیر 1367 صادر شد اما آتش‌بس رسمی میان دو کشور در 29 مرداد 1367 برقرار شد. از آن زمان تاکنون تنها برخی از بندهای هشتگانه قطعنامه نظیر کنترل آتش بس، عقب نشینی به مرزهای بین‌المللی و مبادله اسرا محقق شده است و برخی دیگر نظیر بند 6 درباره پرداخت غرامت جنگی عراق به ایران سرانجامی نیافته است.
پس از پایان جنگ سعدون حمادی، رئیس مجلس و طه یاسین رمضان، معاون رئیس‌جمهوری وقت عراق جهت برقراری روابط سیاسی با ایران به تهران آمدند. این ترفند سیاسی عراق از سویی و از سوی شرایط سیاسی و امنیتی محاط بر منطقه، پرونده دریافت غرامت جنگی را به فراموشخانه وزارت امور خارجه ایران برد. پس از پایان جنگ اول و دوم خلیج‌فارس که به نابودی رژیم بعث انجامید نیز این رویه ادامه یافت و رویکرد ایران به عراق رویکردی مصالحه جویانه بوده است.
این بی‌توجهی و پیگیری جدی ایران برای دریافت غرامت از عراق باعث شده است نه تنها دولتمردان عراقی خود را پایبند به تعهدات بین‌المللی ندانند، بلکه حتی در اظهارنظرهایی از ظالمانه بودن و بخشش و عدم‌پرداخت آن نیز سخن به میان آورند. دامنه این اظهارنظرها گستره‌ای وسیع از شیعیان مجلس اعلا تا سنی‌های سکولار را شامل می‌شود. به‌واقع عدم‌تعهد و مسئولیت عراق به پرداخت خسارت جنگی به ایران بارها از سوی نمایندگان و مقامات دولت عراق تکرار شده است. جلال طالبانی، رئیس‌جمهوری عراق در سفر سال گذشته به ایران طی مصاحبه‌ای گفته بود که دولتمردان فعلی عراق از ایران انتظار دارند که غرامت جنگی این کشور را ببخشد.
طالبانی گفته بود که اروپایی‌ها و برخی کشورهای دیگر که ما بدهی‌های کلان به آنها از دوران صدام داشتیم این بدهی‌ها را بخشیدند و برخی تخفیف‌های زیادی دادند و ما از ایران انتظار داریم که نسبت به اروپایی‌ها با ما دوست‌تر باشند.
دوستی مدنظر طالبانی را البته ایران بارها پیش از این نشان داده است. سه دور مذاکرات امنیتی بغداد با آمریکا، اعطای کمک‌های میلیارد دلاری برای بازسازی عراق و حضور ثابت در نشست‌های بین‌المللی و منطقه‌ای برای مشارکت در طرح‌های بازسازی عراق تنها نمونه‌هایی از دوست‌تر بودن ایران با عراق با وجود اقدامات این کشور است. با این حال عراق همچنان خود را بی‌تفاوت نسبت به پرداخت غرامت جنگی به ایران نشان می‌دهد، در حالی که این رفتار از سوی این کشور در مورد کویت، آمریکا و اسرائیل سابقه نداشته است.
تکاپوی مجلس برای دریافت غرامت جنگی از عراق
سکوت و بی‌توجهی دولت در پیگیری غرامت جنگی از عراق این روزها پای مجلس را به این موضوع باز کرده است. تکاپوی مجلس در این راه منجر به مطرح شدن طرح الزام دولت به دریافت غرامت از عراق شده است به‌طوری‌که این روزها در راهروهای مجلس زمزمه‌های بسیاری در ارتباط با آن شنیده می‌شود. مصطفی کواکبیان، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی با تأکید بر این موضوع می‌گوید که ما به‌عنوان نمایندگان مجلس حق نداریم، ذره‌ای از حق مسلم ملت ایران عدول کنیم.
البته این طرح در مجلس نیز مخالفانی دارد؛ این مخالفان البته بیشتر از طرح دریافت غرامت از عراق اظهار بی‌اطلاعی می‌کنند و بر شرایط فعلی دولت عراق تأکید دارند؛ از این جمله حسن سبحانی است.
عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس می‌گوید: به‌علت اینکه عراق شرایط خاص داشته و هنوز به سبب حضور نیروهای متجاوز دولتش به منابع درآمدزا دسترسی ندارد، باید شرایط ایجاد فشار به عراق برای دریافت غرامت مورد بررسی کامل قرار گیرد.
سبحانی‌نیا البته ایده دریافت غرامت در شرایط حاضر را دارای پختگی لازم نمی‌داند و تصریح دارد که باید شرایط عراق در نظر گرفته شود.
برخلاف دیدگاه سبحانی، برخی دیگر از نمایندگان مجلس شرایط فعلی عراق را مناسب برای طرح دریافت غرامت جنگ تحمیلی از این کشور می‌دانند. غلامرضا کرمی راد، هم عضو سبحانی در کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس بر این باور است که اگر تاکنون مماشات کردیم به‌دلیل آن بود که دولت مردمی عراق که مورد تأیید علمای عراق هم بود پا بگیرد.
اما از این پس میتوانیم در عین تعاملات تنگاتنگ با دولت این کشور، این مطالبه‌خودمان را هم پس از شکل‌گیری دولت جدید عراق دنبال کنیم. به‌ویژه آنکه در شرایط حاضر هم امثال علاوی رفتارها و برخورد نامناسبی با سفیر ایران نشان دادهاند و وقت آن رسیده که ما هم مطالباتمان را البته بدون مناقشه از عراق دریافت کنیم.
در این میان نمایندگان مجلس کوتاهی صورت گرفته را متوجه دولت و وزارت امور خارجه می‌دانند. بر این اساس طرح تحقیق و تفحص از وزارت امور خارجه درخصوص کوتاهی و اهمال در اخذ غرامت جنگی از عراق تقدیم هیأت رئیسه مجلس شده است.
البته وزارت امور خارجه طرح مسئله کوتاهی در دریافت غرامت جنگی از عراق را نمی‌پذیرد. رامین مهمان‌پرست، سخنگوی این وزارتخانه در پاسخ به این پرسش که آیا ایران به خاطر روابطش با عراق در دریافت غرامت کوتاهی نکرده است؟ پاسخ می‌دهد که در این زمینه هیچ کوتاهی صورت نگرفته است.
پرداخت غرامت عراق به کویت، آمریکا و اسرائیل
در حالی که بی‌توجهی دولت و صداهای برخاسته از وکلای خانه ملت طرح دریافت غرامت را تابع شرایط عراق دانسته و با توجه به وضعیت این کشور طرح این موضوع را نامناسب می‌دانند، برخی دیگر با مطرح کردن پرداخت غرامت به کویت از سوی این کشور خواستار پیگیری این مسئله تا رسیدن به نتیجه نهایی هستند.
سیدعماد حسینی، رئیس مجمع نمایندگان استان کردستان، به جنگ عراق با کویت و اشغال این کشور توسط رژیم بعث عراق اشاره می‌کند و در این زمینه می‌گوید: رژیم بعث عراق حدود 2 ماه کویت را به اشغال خود در آورد و با توجه به اینکه مجدداً از سوی سازمان ملل به‌عنوان متجاوز جنگی معرفی شد، ملزم به پرداخت غرامت به کویت شد، مسئولان کویتی نیز با ارائه مدارک و مستندات خود به سازمان ملل توانسته‌اند تاکنون قسمتی از غرامت درخواستی خود از عراق را اخذ کنند.
سیدحسین نقوی حسینی، دیگر نماینده مجلس نیز با تأکید بر اینکه گفته می‌شود عراق توانایی پرداخت غرامت به ایران را ندارد، اما ما این را قبول نداریم، گفته بود که معتقدیم بغداد توانایی پرداخت غرامت به کشور ما را دارد. چه‌طور عراق غرامت آمریکا و کویت را پس از جنگ سال 1991 و اسرائیل را در جریان جنگ تحمیلی پرداخت کرد و آمریکایی‌ها تمامی هزینه‌های خود در این جنگ را از فروش نفت این کشوربرداشت کردند، اما می‌گویند توان پرداخت غرامت به ایران را ندارند.
این اظهارنظرها در حالی مطرح می‌شود که هیأت ویژه ارزیابی خسارت‌های کویت در گزارشی اعلام کرد که این کشور تا آخر ماه دسامبر گذشته، مبلغ 5/17 میلیارد دلار از مجموع 41میلیارد دلار خسارت‌های ناشی از حمله عراق به این کشور را دریافت کرده است. طبق این گزارش، کویت 5/23 میلیارد دلار باقی مانده از خسارت‌های ناشی از جنگ را از عراق دریافت خواهد کرد. جدای از این دریافت‌ها، کویت در حال حاضر سالانه 5 درصد از بودجه عراق را زیر نظر سازمان ملل متحد بابت غرامت جنگی از این کشور دریافت می‌کند. البته ایالات متحده نیز مانند کویت بابت خسارت‌های جنگ این کشور در مارس 2003 برداشت‌های بسیار و بی‌شماری از درآمدهای نفتی عراق داشته است.
این در حالی است که بسیاری از مقامات عراقی عدم‌پرداخت غرامت جنگی به ایران را ناشی از ناتوانی مالی این کشور اعلام می‌کنند؛ توجیهی که در اظهارنظرهای نمایندگان مجلس و وزارت امور خارجه هم منعکس می‌شود.
میزان پرداخت غرامت جنگی عراق به ایران
در کشاکش بی‌توجهی ایران و بی‌تفاوتی عراق در پرداخت غرامت جنگی به ایران، تعیین میزان آن نیز به فراموشی سپرده شده است. در حالی‌که دبیرکل وقت سازمان ملل در گزارش خود مبلغ 2/97 میلیارد دلار را ذکر کرده بود حشمت‌الله فلاحت‌پیشه، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس می‌گوید که ایران به‌طور مستقیم 1100 میلیارد دلار از کشور عراق غرامت جنگی طلبکار است.
به گفته وی این غرامت بابت خساراتی است که این کشور به شهرها، روستاها، کارخانجات، مراکز اقتصادی، محیط‌زیست و بالاخره هموطنانمان وارد کرده و مدارک آن به مراجع ذیصلاح بین‌المللی از جمله سازمان ملل متحد ارائه شده است.
عوض حیدرپور دیگر عضو این کمیسیون اظهار می‌دارد که اگر عراق بخواهد خسارات ایران را بپردازد به قیمت نفت بشکه‌ای 70 دلار باید روزانه یک میلیون بشکه نفت تا 50 سال به ایران بپردازد تا شاید فقط بخش مادی این خسارات جبران شود.
بدهی عراق به ایران در حالی از سوی این کشور نادیده گرفته می‌شود که این مقدار بدهی تنها مربوط به تخریب فضای فیزیکی ایران است و عراق از جنبه آغازگر بودن جنگ به‌دلیل عدم‌پیگیری‌های مناسب ایران در مجامع بین‌المللی تاوانی به ایران نخواهد پرداخت. البته تاکنون مذاکره و اقدامی جدی در جهت پرداخت همان خسارت فیزیکی هم صورت نگرفته است و تنها تقاضای بخشش آن از طرف عراقی‌ها شنیده می‌شود.
این تقاضای بخشش در حالی مطرح می‌شود که رئیس گروه دوستی ایران و عراق برای عدم‌فشار بر اقتصاد بی‌سامان عراق پیشنهاد واگذاری چاه‌های نفت عراق به ایران را داده بود. فلاحت‌پیشه ضمن تأکید بر الزام عراق بر پرداخت غرامت پیشنهاد داده بود که عراق می‌تواند برای جبران خسارت جنگی که به ایران وارد کرده است یک سری از چاه‌های نفت خود را در قالب نوعی تعامل غیرنقدی به جای غرامت به ایران واگذار کند، با این روش به بودجه این کشور هم فشار نمی‌آید.
با این همه به‌نظر می‌رسد که عراق حتی تمایل چندانی به مطرح کردن پرداخت غرامت‌های جنگی به ایران ندارد و در عوض تاکنون طی چندین نوبت نیز کمک‌های کلانی از سوی ایران در قالب طرح‌های بازسازی و کمک به این کشور دریافت کرده است.
اینکه در گذر سکوت و عدم‌پیگیری تهران و انکار و بی‌تفاوتی عراق، چه زمانی موعد پرداخت غرامت جنگی به ایران فراخواهد رسید معلوم نیست، اما به‌نظر می‌رسد با تثبیت حاکمیت مرکزی در این کشور وقت آن رسیده که ایران به‌صورت رسمی با عراق برای دریافت غرامت وارد مذاکره شده و همزمان از طریق مراجع حقوقی بین‌المللی احقاق این حق را به شکلی جدی پیگیری کند. البته باز زمان طرح این اقدام هم مانند 22 سال گذشته معلوم نیست.
سخنگوی وزارت امور خارجه هم بر این نکته تأکید می‌کند و می‌گوید اینکه چه زمانی و در چه شرایطی برای کسب این حق ملت ایران و دریافت غرامت اقدام شود، با توجه به شرایط سیاسی داخل عراق و اینکه دولتی شکل بگیرد و آمادگی برای ورود به بحث‌های مختلف را پیدا کند، حتما در دستور کار قرار می‌گیرد.