امروزه در اغلب کشورهای پیشرفته به لحاظ اهمیت و نقش فرهنگ‌پذیری و ویژگی‌های شخصیتی افراد در رانندگی، قانونمداری، اجتناب و پیشگیری از حوادث و سوانح خیابانی و جاده‌ای، در بررسی معضل ترافیک و حوادث ناشی از رانندگی‌های تهاجمی، بیشترین توجه به روانشناسی رانندگی معطوف می‌شود. درواقع محورها و مباحث اصلی روانشناسی رانندگی یا روانشناسی ترافیک آمیزه‌ای است از یافته‌های دیگر حوزه‌های مرتبط با روانشناسی همچون روانشناسی اجتماعی، روانشناسی شخصیت، روانشناسی رشد، روانشناسی سلامت، روانشناسی بالینی و روانشناسی کاربردی. همه سخن این است که چگونگی نظام ارزش‌ها، باورها و نگرش‌ها، احساسات و انگیزه‌ها و مجموعه رفتارهای فردی و اجتماعی انسان می‌تواند به‌عنوان اصلی‌ترین عامل در تبیین معضل یا پدیده ترافیک موردتوجه قرار گیرد.
منش اجتماعی و ویژگی‌های شخصیتی راننده، شرایط حاکم بر حوزه شناختی، احساسی و عاطفی، رفتاری، حسی و حرکتی او می‌تواند بیشترین نقش را در ارتباط با ترافیک و تصادفات رانندگی داشته باشد. مطابق گزارش‌های آماری، در اغلب کشورهای جهان علت اصلی تصادفات رانندگی و حوادث جاده‌ای و خیابانی، رانندگی تهاجمی است.
رانندگی افراد پرخاشگر
راننده پرخاشگر، راننده‌ای است که با توسل به درگیری و خشونت، قصد انجام اعمال خلاف مقررات راهنمایی و رانندگی را دارد؛ اعمالی همچون تغییر مسیر ناگهانی و خطرناک، سبقت غیرمجاز، رعایت نکردن فاصله مناسب طولی و عرضی، بوق زدن‌های مکرر، استفاده از نور بالا برای تنبیه دیگران، حرکت سریع و تعقیب و گریز خودرویی، سرعت‌های نا‌بجا، مانور و تغییر مسیر به‌طور مکرر، اشغال طولانی خط سبقت، ترمزهای ناگهانی و مکرر، انحراف از مسیر اصلی و عبور از خط مقابل برای رهایی از ترافیک غیرروان و قانون‌شکنی و دیگر رفتارهای ناپسند همراه با فحاشی و هتاکی به دیگران، در کارنامه رانندگی افراد پرخاشگر کاملا مشهود است.
از عوامل مؤثر در بروز رفتار پرخاشگرانه رانندگان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- صرف زمان، معطلی و کندی ترافیک
- مهارت نداشتن در رانندگی
- آلودگی‌های صوتی موجود در محیط
- مشکلات روانی راننده
- نابسامانی ترافیک
- تأثیر آلودگی هوا بر سیستم عصبی
این عوامل به‌طور مجزا باعث بروز عکس‌العمل‌های نامناسب یا کاهش توانایی‌های فکری و جسمی راننده خواهند شد.
رانندگی یکی از مواردی است که شخصیت انسان را در اجتماع آشکار می‌کند و تقریبا می‌توان گفت که ابعاد فرهنگی رشد اجتماعی و میزان ادب و علاقه او را نسبت به همنوعانش نشان می‌دهد. نیاز راننده به داشتن فرهنگ و تجربه بالا و اطلاع کافی از مسائل قانونی و فنی، مقوله‌ای ضروری برای نشان‌دادن عکس‌العمل‌های مناسب است.
رفتارهای تهاجمی در رانندگی
رفتار تهاجمی در رانندگی به آن نوع از رانندگی اطلاق می‌شود که راننده متأثر از سلطه احساسات و هیجانات نامتعادل و نامعقول، وسیله نقلیه خود را به طرزی ناامن و خلاف مقررات هدایت می‌کند.
رفتارها به‌طور اعم و رفتارهای تهاجمی به‌طور اخص، در بستر بازخوردها، نگرش‌ها و باورهای خاص پدیدار می‌شوند و تکوین بازخوردها و نگرش‌ها نیز متأثر از 2عنصر شناختی و احساسی است. به عبارت دیگر آمیزه‌ای از تکوین تدریجی شناخت‌های حاصل از چگونگی قرار گرفتن پشت فرمان اتومبیل، تبلور رفتارهای کلامی و حرکتی، از دوران کودکی تا زمان رانندگی و احساسی که به تناسب آن به‌صورت خوشایند یا ناخوشایند در هر فردی به‌وجود می‌آید، نگرش یا بازخورد او را نسبت به‌چگونگی رفتار تهاجمی در رانندگی تشکیل می‌دهد و ریشه در اعماق وجود هر فرد دارد.
به‌طور کلی هیجان‌زدگی یا هیجان‌خواهی یا آزردگی هیجانی در رانندگی متأثر از 3مولفه اصلی است:
1 - وجود خصیصه‌های شخصیتی ناشکیبا، بی‌قراری و بی‌دقتی در امور
2 - قدرت‌طلبی و زورمداری
3 - بی‌پروایی و یاغی‌گری خیابانی (جاده‌ای)
هر یک از مولفه‌های فوق می‌تواند به الگوهایی از رفتارهای تهاجمی و تخلفات خاص در رانندگی منجر شود. از آنجا که ریشه اصلی رانندگی‌های تهاجمی و تخلفات رانندگی را می‌توان در شرایط روانی و خصیصه‌های شخصیتی افراد متخلف
یافت، شایسته است که در مقابله با این پدیده شوم، توجه به مسائل روانشناختی و الگوهای رفتار افراد قبل از اعطای گواهینامه رانندگی و پس از آن در اولویت برنامه‌های اصلاحی قرار گیرد.
ارزیابی نگرش و بازخوردهای داوطلبان دریافت گواهینامه رانندگی و راننده‌هایی که تخلفات مکرر داشته‌اند، نسبت به پدیده رانندگی و الگوی سالم رانندگی در خیابان‌ها و جاده‌ها و همچنین ارزیابی وضعیت روانی و هیجانی ایشان امری لازم و ضروری است.
یقینا برخی از شرایط روانی و نگرش‌های موجود در افرادی که پشت فرمان اتومبیل می‌نشینند، نظیر نگرش‌های نه‌چندان مطلوب نسبت به منزلت و جایگاه اجتماعی پلیس، احساس قانون‌گریزی، احساس تبعیض در جامعه، احساس بی‌تفاوتی یا خصومت نسبت به دیگران، عدم‌احساس امنیت روانی،تجارب ناخوشایندی از ناکامی‌ها، زودبرانگیختگی و هیجان خواهی و کم‌توانی در پیش‌بینی‌ها و برنامه‌ریزی‌ها و... می‌تواند در الگوهای رانندگی تهاجمی مؤثر باشد.
خشونت در رانندگی
شما پـشت چراغ قرمز منتظر سبز شدن چراغ هستید که مـاشیـن عقـبی یک دقیقه مانده تا چراغ سبز شود شروع می‌کند بـه بـوق زدن و دسـت تــکان دادن که چرا حرکت نمی‌کنی!
خـشونـت و پـرخـاشگری برخی رانندگان حین رانندگی به یکی از معضلات و عوامل استرس‌زای زندگی روزمره تبدیل شده است و چنانچه با این معضل برخورد معقول و منطقی نشود می‌تواند به نزاع‌های خیابانی، تصادفات و حتی مرگ نیز منجر شود. برخی عوامل هستند که بروز این پدیده را افزایش می‌دهند:
1 - عوامل محیطی: ترافیک سنگین، آب و هوا (گرما، سرما و رطوبت زیاد)، آلودگی صوتی، آلودگی هوا، تنگی وقت و عجله داشتن.
2 - عوامل روانی: تحت‌تأثیر خشم، ترس، اضطراب، ناکامی‌ها، خواب آلودگی، درد شدید و داروها رانندگی کردن.
افرادی که حین رانندگی به‌خشونت دست می‌زنند به 2دسته تقسیم می‌شوند:
1 - افرادی که مقصر هستند و از روی غرض و به عمد دست به رفتارهای خشونت‌آمیز و غیرقانونی می‌زنند.
2 - افرادی که سهواً حین رانندگی رفتار خشونت‌آمیز و غیرقانونی از خود بروز می‌دهند و ما به اشتباه تصور می‌کنیم آنها عمداً به چنین اعمالی دست زده‌اند.
مدیریت خشم در رانندگی
1 - همواره یک راننده مؤدب و محتاط باشید. از ایجاد شرایطی که به تحریک سایر رانندگان می‌انجامد خودداری کنید.
2 - همیشه قوانین رانندگی را رعایت کنید و کمربند ایمنی خود را پیش از رانندگی ببندید.
3 - فاصله مناسب و ایمن خود را با خودرو‌های دیگر حفظ کنید. هیچ‌گاه با فاصله اندک به تعقیب خودروها نپردازید.
4 - اگر در لاین سرعت می‌رانید و راننده‌ای می‌خواهد از شما سبقت بگیرد به وی اجازه دهید تا عبور کند.
5 - از نشان دادن حرکات دست و یا صورت بی‌مورد و توهین‌آمیز جدا خودداری کنید.
6 - از بوق خودرو درست و بهنگام استفاده کنید. بوق یک وسیله ارتباطی است، از آن برای مجازات سایر رانندگان استفاده نکنید؛ کنترل بوق خودروی خود را به دست بگیرید!
7 - هرگاه با یک راننده عصبانی مواجه شدید سعی نکنید به اوضاع بحرانی دامن بزنید. از برقراری تماس چشمی با راننده خشمگین جداً خودداری کنید.
8 - هرگاه راننده‌ای شما را به مبارزه طلبید یا سعی در تحریک شما داشت، نفس عمیقی بکشید و بدون توجه، به مسیر خود ادامه دهید؛ به‌خودتان نگیرید.
9 - اگر احساس کردید که مقصر هستید، اشتباه خود را بپذیرید و فورا با بالا آوردن دست خود عذرخواهی کنید.
10 - شتابزده تصمیم‌گیری نکنید، شاید راننده مورد نظر شما عجله داشته باشد، عصبانی باشد، راه را گم کرده، به فن رانندگی آشنایی کامل ندارد و یا به‌دنبال آدرس می‌گردد. همواره خونسردی خود را حفظ کنید.
11 - هیچ‌گاه عمل رانندگان دیگر را تلافی نکنید.
12 - از استرس خود بکاهید و حین رانندگی
به یک موسیقی ملایم و آرامش‌بخش گوش دهید.
13 - بردباری خود را افزایش دهید و زود از کوره در نروید.
14 - پیش از آنکه تصمیم بگیرید عمل راننده دیگر را تلافی کنید یا با وی گلاویز شوید از خود بپرسید: آیا ارزش دارد که وقت خود را هدر دهید، به دردسر بیفتید یا آسیب ببینید؟
15 - قبل از سبقت گرفتن یا هرگونه تغییر مسیر، راهنما بزنید.
16 - هنگام استفاده از نور بالای خودرو دقت کنید.
17 - از سد معبر جدا خودداری کنید و هنگام رانندگی با عابران پیاده صحبت نکنید.
18 - برنامه خود را طوری تنظیم کنید تا به ترافیک برخورد نکنید.
19 - از سلامتی خودروی خود پیش از رانندگی مطمئن شوید.
20 - زمانی که خسته، خواب‌آلود، خشمگین و مضطرب هستید رانندگی نکنید.
21 - حین رانندگی با تلفن‌همراه خود صحبت نکنید.
22 - مقابل در پارکینگ‌ها پارک نکنید و هنگام پارک خودرویتان به گونه‌ای پارک کنید که خودرو‌های دیگر قادر باشند از پارک خارج شوند.
فهرست منابع مورد استفاده:
1 - مجموعه مقالات دکتر غلامعلی افروز، سایت مرجع دانش
2 - ابراهیمی قوام، صغری، هوش هیجانی و روانشناسی رانندگی، مجله مطالعات مدیریت ترافیک، شماره 11
3 - سایت علمی دانشجویان ایران
4 - سایت جوان امروز
5 - مرکز اطلاع‌رسانی خانواده (شمیم)