درختان کهنسال هر کشور از جمله مهم‌ترین ذخایر ژنتیک گیاهی آن کشور هستند و ارزش شناخت و حفظ این منابع از نظر ملی و تاریخی بیش از ابنیه تاریخی هر کشور است. درختان کهنسال یادمان بیولوژیک هر کشور هستند.
درختان کهنسال کشور ایران نشانگر تاریخ، فرهنگ و هویت ملی- اسلامی ما محسوب می‌شوند. در کشور ایران تاکنون 65 درخت کهنسال سرو در استان‌های مختلف بین 400 تا 3800 سال شناسایی شده‌اند. این درختان علاوه بر مهم‌ترین ذخایر ژنتیک کشور، گنج سربسته مطالعات مدل‌گیری اهل فن، در امر مدیریت احیای منابع طبیعی تجدیدشونده هستند. افسوس و صدافسوس که بسیاری از افراد، واقف به ارزش این درختان نبوده و هرساله شاهد نابودی بعضی از پایه‌های کهنسال کشور بنا به دلایل مختلف هستیم. در حال حاضر علاوه بر استانداری‌های مربوطه، سازمان‌های جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور، حفاظت محیط‌زیست و میراث فرهنگی و گردشگری از جمله متولیان اصلی این درختان محسوب می‌شوند. آنچه در پی‌می‌آید مقاله‌ای است درباره سروهای کهنسال و راهکارهای صیانت از این میراث طبیعی.
متأسفانه مسئله شناخت این درختان، به جای حفظ و حراست، رابطه مستقیم با نابودی آنها پیدا کرده است. ازجمله نخستین بار که پای سرو ابرکوه آمدم و بار دیگر عظمت این سرو مرا بیشتر از پیش متوجه بزرگی و قدرت خداوند متعال کرد، با درختی به‌طور کامل سالم مواجه بودم (سال 1375). حتی در آن سال قوه نامیه بذرهای این درخت را اندازه‌گیری و با رقم 95 درصد مواجه شدم؛ یعنی قدرت فیزیولوژی این درخت در آن زمان تا آن درجه بالا بوده است. بخش ابرکوه به خاطر درخت ابرکوه، به شهر ابرکوه تبدیل شد. همان وقت درخواست کردیم آسفالت در نزدیکی درخت نریزند، در اطراف درخت پارک نسازند و فقط با ایجاد یک حصار چوبی با فاصله در اطراف درخت، از آن حفاظت کنند. شاید هنوز هم گزارش‌های متعدد اینجانب و محققان دیگری در شهرداری ابرکوه موجود باشد. اما به‌رغم این هشدارها به سرعت اطراف درخت پارک شد ( آن هم با گیاهان و سروهای بیگانه). با فاصله‌ای نه چندان دور و محل بازی برای بچه‌ها ایجاد شد. در سال‌های اخیر هم چند دکه برای خرید در اطراف درخت ایجاد شده است.
حتی بعضی از افراد برای تفریح به بالای درخت می‌روند و روی درخت یادگاری‌های متعدد با چاقو حک کرده‌اند(در بالاترین نقطه درخت). این درحالی است که بخش ابرکوه به خاطر درخت کهنسال ابرکوه به شهر ابرکوه تبدیل شد اما درخت ابرکوه در جهت نابودی پیش می‌رود.
نکته قابل توجه اینکه اکثر این درختان در شرایط فعلی، نیاز به آبیاری به‌صورت دائم ندارند. ممکن است این پرسش مطرح شود که چرا این درختان نیاز به آبیاری دائمی ندارند. پاسخ روشن است؛ این یک مسئله علمی است. بسیاری از ساکنان این نواحی از متخصصان باتجربه امور باغبانی کشور و با این قضیه آشنا هستند؛ وقتی درختی آبیاری شود نیاز خود را به ریشه عمیق چندهزار ساله جهت جذب آب از دست می‌دهد، در نتیجه سلول‌های ریشه‌های عمیق درخت رفته‌رفته نابود شده و ریشه‌های عمیق درخت خواهند پوسید (درخت چندهزار ساله همراه با ریشه سطحی باقی می‌ماند) و درخت با وزش یک توفان تند آن هم در استان‌های حواشی کویر که بسیاری از این پایه‌های باارزش در آن نواحی متمرکز هستند خواهد افتاد؛ همان اتفاقی که متأسفانه برای سرو فیروزآباد یزد پیش آمد. شاید در آن زمان بسیاری از مردم فکر می‌کردند آبیاری پای درخت صحیح است (البته باید در شرایط فعلی نحوه دریافت آب درختان با دقت مطالعه شود. ممکن است کانال‌های مربوطه از جمله قنات‌های مورد بهره‌برداری درختان، بدون توجه، به مجرای فاضلاب شهری تبدیل شده باشند که در آن صورت بحث آبیاری درختان نیازمند متخصصان این امر است).
برخی عوامل تهدید‌کننده
من و همکارانم به‌دلیل نیاز به مطالعه بیشتر روی سروهای کهنسال ایران، به شهرهای مختلف ایران و تقریباً به تمام استان‌ها سفر کردیم. در طبس مشاهده کردم که اطراف درختان سرو کهنسال را آسفالت ریخته‌اند، به‌نحوی که حتی قسمتی از انتهای تنه را نیز پوشش داده است. حالا چگونه می‌تواند هوا از ذرات خاک وارد بافت زنده ریشه شود و آیا نمی‌توان انتظار نابودی این درخت باارزش را داشت؟ پختن آش نذری بسیار خوب است اما نه درپای یک درخت کهنسال که موجب آتش زدن و تخریب این ذخایر شود. براین اساس، از استانداران و سایر مسئولان محترم محلی انتظار می‌رود که امر حفاظت و نظارت بر حفظ درختان کهنسال را پیگیری کنند؛ برای این منظور لازم است نگهبانانی آگاه برای درختان مزبور در نظر گرفته شود.
ضرورت ثبت درختان کهنسال در یونسکو
در دنیای امروز قبل از هر بحث دیگری، مسئله اقتصادی مطرح است؛ این درختان نیز با وجود ارزش تاریخی و ژنتیک متأسفانه نمی‌توانند چندان از این امر مجزا باشند؛ این درختان باید ثبت سازمان بین‌المللی یونسکو شوند.
بعد از ثبت الگوی ژنتیک سروهای کهنسال ایران، مسئله فروش بذرهای اضافی این درختان مطرح خواهد بود (زیرنظر ستاد نگهداری از درختان کهنسال ایران). مطالعه منظم روی این درختان، ما را به‌سمت تولید بذرهای شناسنامه‌دار و تجارت آنها در سطح بین‌المللی خواهد برد. مسئله جذب بیشتر توریست (گردشگر) داخلی و خارجی برای استان‌های ذی‌ربط بسیار قابل توجه است؛ البته درصورتی که ما بتوانیم با برنامه‌ریزی صحیح این درختان را حفظ و اطراف آنها را به نحو علمی و مورد قبول محوطه‌سازی کنیم.
ابتدای امر حفاظت، باید اکوسیستم محل استقرار این درختان شناخته و تعریف شود. به‌طور خلاصه هر اکوسیستم از 4قسمت اصلی تشکیل شده است؛ (علاوه بر عناصر موجود در هوا) میکروارگانیسم‌ها به‌عنوان تجزیه‌کننده، گیاهان به‌عنوان تولیدکنندگان اصلی، حیوانات به‌عنوان مصرف‌کنندگان اصلی، بستر حیات (همراه با تمام مواد متشکله آن)
برای حفظ درختان کهنسال باید تغییرات درون این اکوسیستم‌ها، گاه هزاران‌ساله بسیار محدود باشد (این درختان با تمامی عناصر اطراف خود اعم از زنده و غیرزنده سال‌های درازی است که به‌صورت همزیست زندگی می‌کنند. متأسفانه بعد از شناخت این درختان باارزش، بنا به دلایل مختلف از جمله تبلیغات ناحیه‌ای نادرست و عدم‌اطلاع علمی از نحوه حفظ و نگهداری، درختان مزبور به‌شدت دچار تنش‌های مختلف می‌شوند. همانطور که ذکر شد تاکنون 65 سرو کهنسال ایران در چارچوب طرح بررسی علل کهنسالی سروهای کهنسال ایران شناسایی و مطالعات مختلف روی آنها انجام شده است.
فقط 4 ناحیه محل استقرار سروهای کهنسال است
سروهای کهنسال ایران در 4فرم در نواحی مختلف ایران استقرار دارند:گاهی به‌صورت تک‌پایه، غالبا در حاشیه آبادی‌ها؛ این پایه‌های باارزش ردیابی شده‌اند (مانند سرو ابرکوه). یا به‌دلیل ایجاد میکروکلیمای خاص تعدای از درختان سرو کهنسال، درون توده‌ها به کهنسالی رسیده‌اند. این پدیده خود به 2شکل مشاهده شده است: در حالت اول درختان کهنسال درون توده همگی از گونه سرو هستند (مانند توده‌های منطقه تنگه خرقه فیروزآباد فارس، منطقه پشتهان استان گیلان و تنگه صولک استان کهگلویه و بویر احمد) و در حالت دوم درون توده علاوه بر سرو کهنسال، گونه‌های مختلف دیگری نیز مشاهده می‌شود، مانند منطقه ده‌بکری کرمان، در این توده علاوه بر 2سرو کهنسال یک پایه بنه کهنسال، یک پایه چنار کهنسال و 2پایه گردوی کهنسال شده است. حالت دیگر که بسیار نادر است، در یکی از مناطق استان یزد شناسایی شده است. در حقیقت این پدیده بسیار باارزش در دربید یزد رویت شده است؛ در ناحیه‌ای به‌صورت واحه درون کویر یزد. بالاخره از زمان‌های قدیم این درختان همراه با ساخت قلعه‌ها یا ساختمان‌های قدیمی کاشته شده‌اند (مانند باغ فین کاشان و درختان خرو طبس استان یزد). طبیعی است که شرایط نگهداری از این پایه‌های باارزش، هرچند نقاط مشترک فراوانی دارد اما اندکی با یکدیگر متفاوت است.
شرایط نامطلوب نگهداری از سروها و راهکارها
در حال حاضر شرایط نگهداری بعضی از این پایه‌ها مانند سرو ابرکوه بسیار نامطلوب ولی بعضی از این پایه‌ها نسبت به سال‌های پیش بدون تغییر باقی مانده‌اند. همانطور که ابتدا ذکر شد، حفظ اکوسیستم قدیمی سرو از جمله بافت بستر و گیاهان همزیست با پایه‌های کهنسال، نحوه دریافت آب و... باید در رأس همه اقدامات قرار گیرد. حداقل فاصله درختان کهنسال با خیابان‌های آسفالته باید حدود نیم کیلومتر باشد. مواد موجود در آسفالت علاوه بر بستن راه نفوذی هوا و آب به لایه‌های درونی، حاوی مواد سمی فراوان است.
به‌طور معمول ابتدا با کمک پرچین چوبی بدون هیچ‌گونه استفاده از سایر مواد مصنوعی مانند آجر و بتون، اطراف درخت به شعاع 1/5، با فاصله از یقه درخت حفاظ‌بندی می‌شود. حتی حفاظ طبیعی نباید رنگ زده شود. درصورت وجود باغ‌های قدیمی در شعاع تا نیم کیلومتری درخت، یا باغ‌ها به همان صورت حفظ می‌شود یا تنها با برداشت دیوار، محوطه‌سازی باغ‌ها به فضای اطراف سرو کهنسال اضافه می‌شود.
اطراف درخت کهنسال با فواصل مناسب، تنها با فرزندان همان درخت تبدیل به پارک می‌شود (این امر علاوه بر حفظ ذخایر ژنتیک پایه مادری صدمات ناشی از درختکاری با ژن‌های بیگانه را کاهش خواهد داد). به هیچ وجه بستر با کمک چمن سبز نشود. در آینده پوشش طبیعی منطقه خودبه‌خود موجبات سبزی بستر را در محدوده مورد نظر فراهم خواهد آورد (زیباسازی این محوطه‌ها هرچه طبیعی‌تر باشد باارزش‌تر است و در بقای این درختان کمک بیشتری محسوب می‌شود).
خیابان مربوط به پایه‌های کهنسال با کمک شن شسته‌شده جهت عبور افراد پیاده آماده شود. درختان نباید بی‌دلیل آبیاری یا آبپاشی شود (به‌خصوص آبپاشی درختان در زمان تابش خورشید برای سلامت آنها خطرساز است).
در فاصله دورتر از نیم کیلومتر اطراف درخت کهنسال، اتاق مناسبی برای نگهبانی درخت کهنسال ساخته شود. ساخت این اتاق بهتر است با استفاده از چوب باشد. در آرشیو این اتاق، تاریخچه مطالعات و تحقیقات انجام شده روی درخت مذکور و سایر درختان کهنسال قرار خواهد گرفت و درصورت نیاز این اطلاعات و گزارش‌های مربوطه، در اختیار اهل فن و بازدیدکنندگان گذاشته خواهد شد. در همین اتاق صندوقی جهت همکاری علاقه‌مندان به حفظ درخت تعبیه خواهد شد. بازدیدکنندگان می‌توانند نظریات و کمک‌های مادی احتمالی خود را جهت حفظ و مطالعه روی درختان کهنسال در این صندوق بیندازند.
تاکنون 4 نوع توده حاوی درختان کهنسال نیز در مناطق مختلف ایران شناسایی شده است. این مناطق محل‌هایی مانند تنگه خرقه رسول فیروزآباد فارس، تنگه صولک استان کهگلویه و بویراحمد، روستای پشتهان رودبار و ده‌بکری کرمان هستند. 2توده استان گیلان و منطقه تنگه صولک استان کهگلویه و بویراحمد به‌دلیل اعمال مدیریت صحیح، از نظر حفاظتی از شرایط مطلوب‌تری برخوردارند ولی توده فیروزآباد فارس به‌خصوص به‌دلیل محل اجتماع معتادان، در شرایط حساسی قرار گرفته است. برحسب اطلاعات به‌دست آمده، توده فسا در استان فارس نیز مشابه توده فیروزآباد استان مزبور است. به‌طور کلی به‌دلیل شرایط به‌وجود آمده از نظر اکولوژی، میکروکلیمای خاصی در این مناطق ایجاد شده که موجب پدیدار شدن این ذخایر ارزنده شده است. مشکل اینجاست که حتی جهت حفاظت، وسیله نقلیه مناسب مانند موتورهای سبک در اختیار نگهبانان گذاشته نشده است.
2 سرو کهنسال دربید
منطقه دربید از جمله پدیده‌های بسیار باارزش محل استقرار بعضی از این سروهای کهن است. منطقه دربید در 30کیلومتری شهر یزد به‌دلیل داشتن چشمه آب مناسب در حقیقت واحه‌ای آباد در حاشیه کویر محسوب می‌شود. در این منطقه چند باغچه و باغ باوسعت محدود قرار دارد. در بازدیدی که در سال 1387 از منطقه انجام گرفت، حتی با یک فرد ساکن در منطقه برخورد نداشته‌ایم (تصاویر شهدای ده دربید ما را به سمت ده مذکور هدایت کرد). در سال‌جاری (پاییز 88) جاده رابط روستای دربید ترمیم شده است و ما شاهد بازگشت تعداد نسبتا قابل‌ملاحظه‌ای از افراد محلی و غیرمحلی در این ناحیه بوده‌ایم. درون یکی از این باغ‌ها 2سرو کهنسال بسیار سالم وجود دارد. به‌نظر می‌رسد حداقل یکی از آنها به‌دلیل وجود چشمه آب توسط بشر کاشته شده باشد.
شرایط مناسب آب و هوایی (میکروکلیمای خاص) همراه با چشمه آب مناسب باعث شده که هر ساله بر تعداد زادآوری طبیعی اضافه شود. در بازدید اولیه محققان در سال 1375، یعنی حدود 13 سال پیش بسیاری از نهال‌های فعلی وجود نداشته است(زادآوری طبیعی). پیشنهاد می‌شود این منطقه با سرپرستی اداره کل منابع طبیعی استان یزد، توسط مالک باغ مذکور حفظ و حتی جهت این امر حقوق ماهانه‌ای برای مالک در نظر گرفته شود. اینجا یکی از پدیده‌های طبیعی بسیار خاص، در حاشیه کویر اتفاق افتاده است که علاوه بر ارائه مدل باارزش علمی، طی سال‌های آینده، شرایط کنترل سطح کویر را حداقل در این منطقه از یزد فراهم خواهد آورد (درصورتی که برنامه حفاظت از این منطقه در اولویت اول استانداری و اداره کل منابع طبیعی استان یزد قرار گیرد). تغییرات اکوسیستم در جهت پیشرونده است؛ به عبارت دیگر اگر مبادرت به ایجاد جاده آسفالته و سایر مخرب‌های زیست‌محیطی نشود، این منطقه از نظر مطالعه کنترل امر کویرزایی بسیار باارزش و از نظر جذب گردشگر اهل فن داخلی و خارجی منشأ علمی و اقتصادی مهمی برای ناحیه محسوب می‌شود.
از زمان‌های قدیم در کنار بسیاری از ابنیه تاریخی یا درختان کهنسال سرو موجود بوده یا جهت تزیین باغ، اطراف بنا کاشته شده‌اند. منطقه خرو طبس استان یزد از جمله مناطقی است که به‌نظر می‌رسد که برج و باروی قدیمی موجود به لحاظ وجود 2سرو قدیمی موجود، در پایین‌دست، به‌ترتیبی ایجاد شده که دوپایه سرو به‌صورت قرینه با برج قرار دارند. در بازدید اخیر وضعیت سروها بسیار نامناسب ارزیابی شده است (به‌دلیل ریختن آسفالت در خیابان مجاور و سوختگی تنه). اگر عوامل مخرب برطرف نشوند، در آینده احتمال خشک شدن هر دو پایه وجود دارد.
سروهای فین کاشان در معرض خطرند
مشکل بسیار زیربنایی، سروهای کهنسالی هستند که در باغ فین کاشان کاشته شده‌اند. طی سال‌های اخیر بازدید‌های مکرر از این باغ به عمل آمده است و هر ساله با شدت بیشتری درختان سرو مذکور تخریب شده‌اند. در تاریخ 5/5/87 گزارشی نیز برای بعضی از نهادهای استانی و کشوری تهیه شد. بازدید اخیر نشان داد که درصد تخریب با شدت بیشتری ادامه دارد. متأسفانه بعضی از اهل فن می‌خواهند مشکل به‌هم خوردن اکوسیستم قدیمی باغ را با تغییرات بستر، مبارزه علیه آفات و امراض و یا با تغییر روش آبیاری حل کنند (تنها راه هدایت اکوسیستم به شرایط قدیمی آن است، نه کاشت سروهای جوان جدید به جای سروهای قدیمی)؛ در هر حال باغ فین بدون وجود سروهای کهن آن معنایی نخواهد داشت.
بزرگ‌ترین مشکل عدم‌شناخت فناوری مدیریت در اکوسیستم اعم از طبیعی یا قدیمی است. اگر مردم هر منطقه آگاهی کافی از نحوه عملکرد و اهمیت این پایه‌های باارزش پیدا کنند، خود حافظ اصلی آنها خواهند بود.
درصورت شناخت اهمیت درختان کهنسال و حفظ آنها، علاوه بر اهمیت آنها به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ذخایر ژنتیک باارزش کشور، نواحی استقرار درختان مزبور مورد توجه توریست داخلی و خارجی قرار خواهد گرفت و استان‌های جایگاه درختان کهنسال از این طریق بودجه مناسبی را برای مدیریت صحیح استان‌های مربوطه دریافت خواهند داشت. علاوه بر جذب توریست، فروش بذور شناسنامه‌دار سروهای مذکور و در آینده قلمه‌های ریشه‌دار آنها (حفظ 100در صد خواص ژنتیک)، هزینه مدیریت نواحی استقرار سروها را فراهم خواهد کرد. اگر اطمینان مردم جلب شود خود حاضرند از نظر مادی و معنوی این مدیریت را یاری دهند.
حرف آخر مسئله دخیل بستن به اینگونه درختان به‌دلیل ایجاد حس قدرت و عظمت ذات خداوندی مانند نگرش به عظمت کوه‌ها، اقیانوس‌ها، آسمان و... است. در این‌خصوص پیشنهاد می‌شود روحانیون با روشنگری در مجالس مختلف به‌ویژه از طریق نمازجمعه مردم را در جهت شناخت این واقعیت و چگونگی حفظ این درختان یاری دهند.
* فوق دکترای تکنولوژی طبیعت