خارج از حصار طهماسبی شهر تهران، کاروانسرایی وجود داشت که مسافران را در نزدیکی شهر پناه می‌داد تا آنها پس از اطراق و استراحت یا وارد شهر شوند یا راه حرم حضرت عبدالعظیم(ع) را در پیش بگیرند. درتصاویر سیاه و سفیدی که از آن سال‌های دور برداشته شده، محوطه‌ای دیده می‌شود که در آن، مسافران بارهایشان را بر استر و شتر می‌نهند و آرام آرام آماده سفر می‌شوند. این تصاویر همان‌هایی است که پیش‌تر در کاروانسراهای نزدیک همه شهرهای بزرگ دیده می‌شده و بدین‌ترتیب کاروانسراها به‌عنوان نخستین اقامتگاه مسافران در اطراف شهرها شناخته می‌شده اند.
در تهران صفوی، بیرون از نخستین حصار کشیده شده به دور شهر، کاروانسرایی قرار داشت که مأمن مسافران خسته از سفرهای طولانی بود. این کاروانسرا در نخستین نقشه ترسیم شده از تهران، بیرون از حصار شهر بود و پس از آنکه ناصرالدین شاه فرمان توسعه تهران را صادر کرد، کاروانسرای خارج شهر، درون تهران توسعه‌یافته قرار گرفت. کاروانسرای خانات بی‌تردید بخشی از تاریخ تحولات اجتماعی فرهنگی شهری است که 470 سال از زمان تأسیس آن می‌گذرد.
کاروانسرای خانات به همراه دیگر بناهای تاریخی به جای‌مانده از سده‌ها قبل در منطقه 12 قرار گرفته است. کاروانسرای خانات سرانجام در عصر ناصری و آن زمان که تهران وسیع‌تر شده بود، به محوطه شهر تهران وارد شد تا بدین ترتیب گردشگران بتوانند کاروانسرایی با 10هزار متر مربع مساحت را در منطقه تاریخی شهر تهران مشاهده کنند.
روایت یک تاریخ
ساخت کاروانسرای خانات تهران را به سال 1300 هجری قمری یعنی 130سال پیش نسبت داده‌اند. این کاروانسرا در سال1329 توسط موسی خان امین‌الملک به حاج سید علی اردهالی که پیشینه وی از شهر کاشان و مشهد اردهال است، واگذار شد و از آن تاریخ تاکنون مالکیت کاروانسرای خانات در اختیار خانواده اوست.
در سند قولنامه‌ای که از کاروانسرای خانات تهران برجای مانده و در اختیار محمد اردهالی از سهامداران کاروانسراست تاریخی درج شده که وی آن را تاریخ معامله کاروانسرا می‌داند. خانواده اردهالی اکنون میراث‌دار بنایی هستند که بخشی از هویت تاریخی شهر را در خود جای داده است.
محمد اردهالی یکی از مالکان کاروانسرای خانات تهران است که می‌گوید با سرمایه خود کاروانسرای قدیمی را احیا کرده است. بخش‌های نخستین گفت‌وگو با محمد اردهالی در محوطه کاروانسرای خانات و با توضیحات وی درخصوص کاروانسرای خانات و معماری آن شروع شد. در ورودی، در یکی از گوشه‌های کاروانسرا باز شده و آنچه در دالان طولانی شنیده می‌شود، صدای گام‌هایی است که در محوطه می‌پیچد.
وارث کاروانسرای خانات که یکی از سهامداران خانواده اردهالی در این بنای تاریخی است، می‌گوید: جد پدری ما حاج سید جعفر اردهالی در سال1285 این محل را از شخصی به نام امین‌الملک خریداری کرد و پس از فوت او این کاروانسرا به وارثان وی یعنی پدر بزرگ ما رسید.
در قولنامه برجای مانده از امین‌الملک و حاج سید جعفر اردهالی که وارث وی متن آن را بسیار محترمانه توصیف می‌کند، ذکر شده که سیدجعفر مالک کاروانسراست. پدر بزرگ که فوت می‌کند کاروانسرا به وارثان او که 3 پسر و 4 دختر بودند می‌رسد. محمد اردهالی آنها را عمه‌ها و عموهای خود معرفی می‌کند. یکی از مالکان پدر محمد بود که او می‌گوید بیشترین سهم از کاروانسرا را در اختیار داشت. آنچه پدر برای پسر از کاروانسرای خانات نقل می‌کرد، داستان شترها و چارپایانی بود که مایحتاج آنها را از کاروانسرا به منزل وی می‌بردند.
مانند نقش جهان
نواده سیدجعفر که اکنون آخرین حجره سمت راست ورودی کاروانسرا را دفتر کار خود کرده است، می‌گوید: پدرم نسبت به کاروانسرای خانات خیلی حساس بود و به آن علاقه داشت. همیشه از کاروانسرای خانات به خوبی یاد می‌کرد و حس خوبی به آن داشت. هیچگاه سخن از فروش این کاروانسرا به میان نیاورد و به همین خاطر پس از فوت او تصمیم به احیای کاروانسرا گرفتم. خودم آمدم و با سرمایه شخصی کاروانسرا را احیا کردم.
این کاروانسرا با مساحت 10 هزار متر مربع با بهره‌گیری از معماری باغ‌های ایرانی ایجاد شده است. دور تا دور محوطه کاروانسرا 52 حجره جای گرفته و بدین ترتیب هر ضلع کاروانسرا متشکل از 13 حجره است. صحن کاروانسرا همچنین دارای دو ایوان است که یکی از آنها در شرق کاروانسرا به ورودی بزرگ آن راه می‌یابد و دیگری در غرب محوطه وسیع خانات به ورودی دوم می‌رسد. در دو سوی ورودی اصلی نیز حجره‌های بزرگی قرار دارند که به بازار امین‌السلطان و میدان امین‌السلطان که دیگر چیزی از آنها باقی نمانده است، منتهی می‌شده‌اند.
معماری کاروانسرای خانات آن‌طور که پیش‌تر نیز به آن اشاره شد، با بهره‌گیری از معماری باغ ایرانی ساخته شده و بازدید‌کنندگان با گذشتن از دالان اصلی ورودی و مشاهده محوطه داخلی کاروانسرا مدل کوچک‌تری از معماری با شکوه میدان نقش جهان اصفهان را مشاهده خواهند کرد؛ موضوعی که نواده اردهالی نیز بر آن تأکید می‌کند.
نماینده خانواده سهامداران کاروانسرای خانات می‌گوید: این دقیقا همان چیزی است که در معماری کاروانسرا لحاظ شده است؛ به‌نحوی که بازدید‌کننده در بدو ورود نمایی از معماری میدان نقش جهان اصفهان را در مقیاس کوچک مشاهده می‌کند.
مرمت کاروانسرا
محمد اردهالی در محوطه کاروانسرای خانات به وضعیت پیشین کاروانسرا و آنچه امروز و پس از 6 سال مرمت در خانات مشاهده می‌شود، اشاره می‌کند.
وی می‌گوید: زمانی که موضوع مرمت و احیای کاروانسرا را با خانواده مطرح کردم آنها موافقت کردند و من نیز با سرمایه شخصی خود کار مرمت و بازسازی کاروانسرا را شروع کردم. او دیپلم اقتصاد دارد و وقتی می‌پرسم پیشنهادی برای خرید کاروانسرای خانات نبود؟ می‌گوید: پیشنهادهای زیادی برای خرید این بنا داده شده بود که وارثان کاروانسرا نپذیرفتند. شاید چون ملک میراثی بود آن‌را نفروختند. باید بگویم که واقعا همه چیز پول نیست.
محمد اردهالی که حرفه اصلی او ساخت و ساز ساختمان است، می‌گوید: می‌دانم که ارزش ساخت و ساز کاروانسرای خانات به لحاظ مالی چه اندازه است ولی نگاه من در موضوع کاروانسرای خانات به هیچ وجه مادی نبود. فقط می‌خواستم یک کار ماندگار برای حفظ هویت این شهر و ماندگار کردن کاروانسرای خانات انجام داده باشم. بنابراین با سرمایه شخصی و با همکاری شهرداری و سازمان میراث فرهنگی شروع به بازسازی و مرمت کاروانسرای خانات کردم و پس از 6 سال زحمت، اکنون کاروانسرای خانات تبدیل به جایی شده که می‌بینید.
به گفته وی، کاروانسرای خانات نمونه واقعی کاری است که بخش خصوصی توانست با سرمایه شخصی خود آن‌را مرمت و بازسازی کند تا جایی‌که سال گذشته جشن ثبت جهانی نوروز در این مکان برگزار شد و امسال نیز کاروانسرا میزبان جشن نوروزی است.
محمد اردهالی از نوادگان سید جعفر اردهالی که یکی از سهامداران خانواده اردهالی در کاروانسرای خانات است از تصمیم خود برای احیای حجره‌های کاروانسرا خبر می‌دهد و می‌گوید: سعی دارم به حجره‌ها کاربری داده شود تا محصولات سنتی مثل عرقیات گیاهی، صنایع‌دستی و... نیز در این محل عرضه شود.
احیای خانات
فضای بیرونی کاروانسرای خانات که ایوان بیرونی اطراف دیوارهای کاروانسرا را تشکیل می‌داد، اکنون تبدیل به دکان‌های فروش حبوبات و گیاهان دارویی و ادویه شده است. شیروانی‌های فلزی و تغییراتی که در فضای بیرونی انجام شده معماری بیرونی کاروانسرا را از میان برده است و تنها فضای داخلی کاروانسرا بازسازی و احیا شده است.
محمد می‌گوید: در ترمیم کاروانسرا استانداردهای لازم را رعایت کرده و حتی از آجرهای خود کاروانسرا برای ترمیم بنا استفاده کردیم تا جایی که کارگران آجرها را با سنگ پا تمیز می‌کردند و از آن در مرمت بنا استفاده می‌شد.
وارث سهامدار خانات از وجود اسناد عوارض پرداخت شده به بلدیه پس از تشکیل آن در سال1286 و مکاتبات پیرامون کاروانسرای خانات خبر می‌دهد و می‌گوید: براساس آنچه در متون تاریخی آمده کاروانسرای خانات تبدیل به میدان میوه و تره‌بار شده بود و جعفر شهری نویسنده تاریخ قدیم تهران نیز به این نکته اشاره کرده است. بنابراین حیف بود که کاروانسرای تاریخی تبدیل به پاساژ شود و به همین خاطر در هماهنگی با خانواده و سهامداران، کار مرمت آن‌را شروع کردم.
آنها که پیش‌تر تا یک دهه قبل به کاروانسرای خانات رفت‌وآمد داشتند، جنگ خروس‌ها را در برابر در بزرگ کاروانسرای قدیمی به خاطر دارند. حتی نام کوچه‌مرغی‌ها را به یاد می‌آورند. آن روزها همه از معامله پرندگان و حیوانات در این نقطه از شهر آگاه بودند. کاروانسرای خانات ولی در همهمه این شهر جان سالم به در برد. آنها که بر سر جنگ خروس‌ها شرط می‌بستند ورودی کاروانسرا را تخلیه کردند و از کوچه مرغی‌ها هم دیگر خبری نیست.
محمد اردهالی، میراث‌دار کاروانسرای خانات که علاقه زیادی به موسیقی سنتی دارد و از نقالی و پرده‌خوانی نیز لذت می‌برد، می‌گوید: دیگر در مقابل ورودی کاروانسرا خبری از جنگ خروس‌ها نیست. کوچه مرغی‌ها هم جمع شده و کاروانسرای خانات می‌تواند با برگزاری جشن‌ها و فعالیت‌های فرهنگی به تغییر وضعیت فرهنگی این منطقه از تهران کمک کند.