در این صنعت دستی با استفاده از مفتول‌ها و نوارهای ظریف نقره براساس طرح‌های اسلیمی سرویس چایخوری، شکلات‌خوری، شمعدان، گلدان و... می‌سازند. ریز نقوش متداول در ملیله همانند بیشتر نقش‌های به کار رفته در صنایع‌دستی ذهنی و الهام یافته از طبیعت و طرح‌های سنتی است. استان زنجان خاستگاه هنر ملیله‌کاری در کشور محسوب می‌شود؛ به‌طوری که قدمت ملیله در این منطقه از هزار سال نیز فراتر رفته است. با این حال، گران‌شدن نقره، نبود رونق بازار، کمبود سرمایه، چشم‌انداز این هنر- صنعت را تیره و تار کرده است.
«در زمینه صادرات ملیله به‌صورت خاص برنامه‌ای تنظیم نشده است». این خبر مایوس‌کننده را چند وقت پیش سرپرست اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان زنجان اعلام کرد. یحیی‌نقی‌زاده محجوب با این حال تأکید می‌کند که ملیله‌کاری‌های زنجان به‌دلیل عیار بالای نقره مصرفی، ظرافت و پرنقش بودن محصولات، استفاده از موتیف‌ها و نقوش اختصاصی، جایگاه ویژه‌ای نزد هنرمندان و هنرشناسان دارد. او برنامه‌های حمایتی سازمان متبوعش را در این زمینه تشریح می‌کند: «با توجه به ظرفیت موجود، معرفی هنرمندان ملیله‌کار برای دریافت درجه هنری و نشان اصالت اثر از یونسکو و پیشنهاد برگزاری همایش و جشنواره‌های تخصصی صنایع‌فلزی را در دست برنامه داریم».
سرپرست میراث‌فرهنگی استان معرفی ملیله‌کاران به تأمین اجتماعی برای استفاده از مزایای درمانی و بیمه بازنشستگی، در کنار معاف‌شدن این قشر از پرداخت مالیات را از برنامه‌های این اداره کل در حمایت از ملیله‌کاران این شهر اعلام می‌کند و می‌افزاید: «معافیت از پرداخت عوارض گمرکی برای صادرات صنایع‌دستی و معرفی هنرمندان ملیله‌کار به صندوق مهر امام‌رضا(ع) برای دریافت وام خود‌اشتغالی با هدف توسعه کارگاه‌های ملیله‌کاری را نیز در برنامه داریم». نقی‌زاده درباره برنامه‌های در دست تهیه در زمینه بازاریابی این محصول بومی استان زنجان می‌گوید: «ایجاد موزه و نمایشگاه دائمی محصولات شاخص ملیله‌کاری در بناهای تاریخی زنجان، چاپ تصویر آثار شاخص در قالب کاتالوگ و بروشورهای چندزبانه را در دستور کار داریم».
گمرک مستقل برای صادرات
با این حال، برخی دست‌اندرکاران صنایع‌دستی زنجان، اقدامات اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری زنجان را برای حمایت از هنر ملیله‌کاری ناکافی می‌دانند. برای نمونه، نازخند صبحی، یکی از فعالان تولید صنایع‌دستی در زنجان، از لزوم تدوین برنامه‌ای برای گسترش صادرات اقلام ملیله و ایجاد گمرک مستقل سخن می‌گوید. وی از مشکل تأمین سرمایه خبر می‌دهد و تخصیص وام و تسهیلات اعتباری برای تأمین مواد اولیه مصرفی ملیله‌کاران را در رونق این هنر مؤثر می‌داند.
صبحی در این‌باره می‌گوید: «تأمین نقره مصرفی به‌ویژه برای آن دسته از ملیله‌کاران که بضاعت مالی ندارند، می‌تواند به رونق این فعالیت هنری کمک کند». وی طلا و نقره را مواد مصرفی اصلی در ملیله‌کاری عنوان می‌کند و ادامه می‌دهد: «استادکاران این هنر اکنون به‌علت گرانی طلا معمولا از نقره با عیار 9/99 استفاده می‌کنند». به گفته وی، شمش نقره مورد نیاز در این صنعت دستی اکنون به وسیله تجار از کشور سوئیس وارد بازار مصرف ملیله‌کاران می‌شود.
این فعال صنایع‌دستی تدوین برنامه‌ای برای صادرات را مهم ارزیابی می‌کند و می‌افزاید: «نداشتن برنامه‌ریزی برای معرفی و شناخت این هنر اصیل باعث شده است که اکنون فقط گردشگران خارجی که به شهر زنجان می‌آیند، بیشتر در قالب سوغات زنجان، ملیله را هم در کنار چاقو و چارق به دیگر کشور‌ها حمل کنند. صبحی توانمندی‌های هنرمندان ملیله‌کار را در ارائه نقوش گوناگون روی سرویس چایخوری، سینی، گیره استکان، قاشق چایخوری و قندان جذاب و جالب توجه می‌داند و خاطر‌نشان می‌کند: «نقوش ملیله اکنون به کمک بهره‌گیری هنرمندان از ابزارهای جدید از کیفیت بهتر و بالاتری برخوردار شده است و این روزها حتی با سفارش مشتری می‌توان محصولات جدیدی از قبیل گلاب‌پاش، جاسیگاری، گل سینه، رویه چاقو، کارد شکاری تزیینی، زنجیر و... ساخت». صبحی تولید بالای اقلام ملیله را منوط به فراهم شدن برخی امکانات می‌داند و اضافه می‌کند: «درصورت فراهم‌شدن مواد مصرفی زمینه اشتغال برای بسیاری از علاقه‌مندان ایجاد می‌شود». این فعال صنایع‌دستی یادآور می‌شود: «درصورت آموزش صحیح استادان، این حرفه اشتغال پایدار را درپی خواهد داشت، چرا که ارزش ابزار کار آن چندان بالا نیست و تمامی ابزار مورد نیاز ملیله‌کاری در داخل کشور در دسترس است». به گفته وی، ارزش افزوده این محصول 70درصد قیمت تمام شده را شکل می‌دهد.
ملیله‌کاران چه می‌گویند
با وجود اینکه آمارها از آموزش هنر ملیله به حدود 300نفر حکایت می‌کند، اکنون تنها 15نفر به‌صورت فعال در این عرصه فعالیت می‌کنند. یک ملیله‌کار زنجانی درباره دلایل از رونق افتادن این هنر- صنعت با وجود ظرفیت بالایی که در زمینه اشتغال‌زایی دارد، می‌گوید: «متأسفانه درخصوص صادرات این محصول برنامه خاصی تدوین نشده است، اکنون فقط ملیله بیشتر همراه مسافرانی که به خارج می‌روند، در قالب کادو و سوغات حمل می‌شود». کریم ابطحی با بیان اینکه نقره مورد نیاز این محصول از تهران و خود زنجان تأمین می‌شود، از افزایش قیمت مواداولیه در 6ماه گذشته خبر می‌دهد و می‌افزاید: « 6 ماه پیش قیمت هر گرم نقره خام 600تومان بود، اما اکنون به 1600تومان افزایش یافته است».
وی مشکل تأمین مواداولیه به‌دلیل نداشتن سرمایه را از مشکلات ملیله‌کاران زنجانی می‌داند و تأکید می‌کند: «حمایت و توجه بیشتر به هنرمندان این عرصه، به تناسب ظرفیت موجود، اشتغال‌زایی در پی خواهد داشت؛ چرا که این محصول بومی می‌تواند جایگاه بالایی را در صادرات غیرنفتی از آن خود کند».
محسن یزدان‌شناس، یکی دیگر از ملیله‌کاران زنجانی که دو بار عنوان مهر (نشان اصالت اثر) یونسکو را کسب کرده است، با ابراز تأسف از اینکه حمایت‌های مادی و معنوی از ملیله‌کاران استان صورت نمی‌گیرد، می‌گوید: «2سال قبل که موزه دارایی زنجان افتتاح شد، مسئولان میراث فرهنگی وقت وعده داده بودند که 2 اثرم را برای نگهداری در موزه خریداری کنند، ولی پس از مراسم افتتاح در کمال ناباوری آنها آثار را پس دادند». وی در واکنش به اظهارات سرپرست میراث‌فرهنگی استان درباره برنامه‌های حمایتی آن اداره به ملیله‌کاران، خاطر نشان می‌کند: «طرح مزایای درمانی و بیمه بازنشستگی که طرحی سراسری است و محدود به استان زنجان نمی‌شود، در مورد معافیت از مالیات نیز باید گفت که طبق قانون مالیات، کسانی که در امر صنایع‌دستی فعالیت می‌کنند از پرداخت مالیات معاف هستند».
نوسان قیمت مواد مصرفی ملیله از مشکلاتی است که به گفته این هنرمند، اکنون برای ملیله‌کاران دردسر ساز شده است. او می‌گوید که کسی تاکنون برای این مشکل چاره‌اندیشی نکرده است؛ «در 6ماهه اخیر شاهد افزایش 2 تا 3برابری قیمت بوده‌ایم».
یزدان‌شناس با توجه به آموزش علاقه‌مندان به ملیله‌کاری از سوی میراث‌فرهنگی استان می‌گوید: «باوجود برگزاری کلاس‌های آموزشی اکنون نزدیک به 15ملیله‌کار در زنجان در این حرفه مشغول فعالیت هستند که این وضع نشان می‌دهد مقدمات کار برای بسیاری از علاقه‌مندان فراهم نیست». ملیله‌کار نام‌آشنای زنجانی با یادآوری قدمت هنر ملیله‌کاری می‌گوید:«این هنر سال‌ها در زنجان قدمت دارد، اما هنوز صادرات بیشتر در قالب چمدانی یعنی به وسیله گردشگران خارجی صورت می‌گیرد که چندان سودآور نیست». وی ساماندهی برنامه صادراتی برای این محصول را مهم می‌داند و ابراز می‌دارد: «صادرات ملیله زمانی رونق خواهد گرفت که مانند فرش، متولی و مرکز مشخصی برای این امر اختصاص داده شود».
مرغ همسایه غاز است
تا چند وقت پیش با رواج انواع چاقوهای چینی در بازار زنجان مصداق بارزی برای ضرب‌المثل «مرغ همسایه غاز است» در این شهر پیدا شده بود، حالا کم‌کم ملیله زنجان نیز می‌رود تا مصداق دیگری از این ضرب‌المثل باشد. نزدیک به 3سال است که ملیله تایلندی وارد بازار کشور شده است. البته تایلندی‌ها فعلا فقط زیور‌آلات ملیله‌کاری را وارد ایران کرده‌اند، اما هیچ بعید نیست بلایی که چند وقتی است چاقوهای چینی بر سر صنعت چاقوی زنجان آورده‌اند، این بار تایلندی‌ها در بازار ملیله، برسر هنرمندان زنجانی نیاورند.