سامو ئل جی .تیلدن، فرماندار وقت نیویورک، در زمان مرگ‌اش (1886 میلادی) بخش اعظم اموالش - حدود ۴/۲ میلیون دلار - به ساخت و نگهداری کتابخانه‌ای رایگان و اتاق مطالعه‌ای در شهر نیویورک اختصاص داد.
در زمان مرگ تیلدن، شهر نیویورک دارای 2 کتابخانه به نام های آستور و لندکس بود که از اهمیت قابل توجهی برخوردار بودند، اما هیچ کدام از آنها به آن معنایی که فرماندار تیلدن در ذهن داشت، یک نهاد واقعاً عمومی نبودند.
- وب‌سایت: کتابخانه نیویورک
هر دو کتابخانه‌های فوق، مشکلات مالی را تجربه می‌کردند در نتیجه در اثر درآمدهای موقوفه در حال کاهش و مجموعه‌های در حال گسترش، متولیان آنها مجبور شدند که در رسالت خود تجدید نظر کنند.
در این مقطع، جان بیگلو، وکیلی از شهر نیویورک و تراست تیلدن، طرح جسورانه ای را ابداع کردند. طرح از این قرار بود که منابع کتابخانه‌های آستور و لنوکس و تراست تیلدن ترکیب شوند و نهاد تازه‌ای را به نام بنیادهای تیلدن، لنوکس، آستور، کتابخانه عمومی شهر نیویورک بوجود آوردند.
طرح بیگلو در ۲۳ ماه مه سال ۱۸۹۲ میلادی امضاء و مورد تایید قرار گرفت و به عنوان نمونه بی نظیری از عمل خیر مورد استقبال عموم قرار گرفت.
یک ماه بعد، اندرو کارنگی، بارون فولاد مبلغ ۲/۵ میلیون دلار به ساخت یک نوع سیستم کتابخانه‌های شاخه‌ای در سراسر نیویورک اختصاص داد، با این حساب که شهر نیویورک مکان‌ها و بودجه عملیات و نگهداری از کتابخانه‌ها را تأمین می‌کند.
سرانجام کتابخانه عمومی نیویورک در محلی که زمانی یکی از میدان‌های جنگ میان استقلال‌طلبان به رهبری جورج واشینگتن در مقابل ارتش بریتانیا بود، در سال 1895 تاسیس شد. روز بعد حدود 60 هزار نفر از شهروندان نیویورک از کتابخانه که در قلب منهتن قرار دارد دیدن کردند.
بنای کتابخانه با مجسمه شیر نگهبان آزادی اندیشه و بیان جلو در وردی ساختمان که امروزه یکی از مشهورترین شمایل‌های شهر نیویورک است، از همان زمان به "کاخ مردم" معروف شد.
در طول همان سال، کتابخانه شهر نیویورک برای اداره 39 شعبه کورینگی در برونکس، منهتن و استاتن آیلند با شهر نیویورک قرار داد منعقد کرد. بنابرین، از همان روزهای آغازین در کتابخانه نیویورک، سنت همکاری با شهر و کمک به اجتماع پایه ریزی شد که تا به امروز هم ادامه دارد.
نخستین کتابی که طبق اسناد از کتابخانه به عاریت گرفته شده توسط یک روس مهاجر در باره نقطه نظرهای اخلاقی نیچه و تولستوی بوده است.
این کتابخانه یکی از نهادهای بزرگ دانش در جهان می‌باشد از لحاظ مجموعه متنوع‌اش هم بعد از کتابخانه انگلیس، کتابخانه کنگره و کتابخانه ملی فرانسه قرار دارد. تمامی خدمات و مجموعه‌های کتابخانه برای تمامی افراد تازه وارد رایگان است.
کتابخانه عمومی نیویورک مشتمل بر مجموعه‌ای از کلکسیون‌های تحقیقاتی و شبکه‌ای از کتابخانه‌های محلی است و در عین حال که با شهر نیویورک مأنوس است اما از لحاظ طیف فرهنگی و روشنفکری در دو سطح جهانی و محلی قرار دارد.
ترتیب فوق به این کتابخانه غنای خارق العاده‌ای بخشیده است. نکته خاص دیگر درباره این کتابخانه این است که به طور خصوصی سازمان یافته و یک مؤسسه غیر انتفاعی با رسالتی عمومی است که در طول یک قرن بودجه آن از طریق بخش خصوصی و دولتی تأمین شده که هنوز هم بر اساس همکاری بخش خصوصی - عمومی تکامل می‌یابد.
کتابخانه عمومی نیویورک، تنها کتابخانه‌ای است که دارای مراکز تحقیقاتی مشهور جهانی و شبکه عظیمی از کتابخانه‌های شاخه‌ای همجوار است که افراد جامعه می‌توانند ازآنها به طور رایگان استفاده کنند.
یکی از ویژگی‌های متمایز کننده این کتابخانه این است که هم به جمعیت محلی و هم به دنیای آموزش در سطح بین‌المللی خدمت می‌کند. این کتابخانه دارای یکی از بزرگترین سیستم‌های شاخه‌ای (شعبه دار) در جهان است.
کتابخانه عمومی نیویورک، تقریباً به طور ناگهانی، به هسته اصلی بافت روشنفکرانه زندگی آمریکایی مبدل شد. مهاجران تازه وارد در زمره بهره برداران اولیه از این کتابخانه بودند. چرا که این کتابخانه تماس آنان را با ادبیات و تاریخ کشور جدیدشان و همچنین میراثی که آن مردم با خود به همراه آورده بودند ، ممکن ساخت.
امروزه بیش از ۱۵ میلیون نفر سالانه از این کتابخانه عمومی نیویورک بازدید و استفاده می‌کنند. ۶۸/۱ میلیون نفر صاحب کارت (استفاده از این کتابخانه) هستند.
این مجموعه‌های عظیم با میزان تقریباً ۱۰۰۰۰ آیتم در هفته در زبان‌های مختلف در حال گسترش هستند. این کتابخانه در مجموع ۳۲۰۶ کتابدار و متخصص در استخدام دارد و ۵۷۷ میلیون دلار هدایای نقدی دریافت کرده است.
در سال 2010 کتابخانه عمومی نیویورک، نمایشگاهی تحت عنوان نمایشگاه متون مقدس سه دین را با 200 اثر کمیاب و آثار ارزشمند دینی از جمله نسخ خطی مصور، طومارها و نسخه‌های چاپ شده برپا کرد.
در این نمایشگاه نسخه انجیل گوتنبرگ و نخستین نسخه قرآن چاپ شده به زبان انگلیسی و یک توراتی از قرن سیزدهم و هنر مینیاتوریست‌ها و خطاط‌های هر سه دین توحیدی به نمایش گذاشته شد.
کتابخانه عمومی نیویورک در کنار کتابخانه کنگره، ییل، هاروارد و بوستون یکی از 5 کتابخانه بزرگ آمریکا است. این کتابخانه در کنار خدمات رایگانی که به یک و نیم میلیون شهروند عضو در نیویورک می دهد، روزانه شاهد دیدار هزارها گردشگر از سراسر دنیاست.
سالن مطالعه کتابخانه در طبقه سوم از شاهکارهای معماری است. این سالن به وسعت یک زمین فوتبال بدون ستون های میانی و سقف گنبدی از سکوت کافی برای مطالعه برخوردار است. سکوتی که معمولأ پرندگان آن را می شکنند تا سر و صدای ماشین‌ها در خیابان.