آن زمانی بوده که بلشویک های روسی با حمایت از میرزا کوچیک خان، در صدد تجزیه گیلان بر آمدند و انگلیسی‌ها که از این امر و پیشروی نیروهای روسی به سمت تهران و جنوب بیمناک بودند، تصمیم گرفتند که با دو فروند هواپیما، نیروی ده هزار نفری دولت مرکزی ایران را در سرکوب دشمن حمایت کنند.
سپس با وقوع کودتای سوم اسفند 1299شمسی به دست رضا خان سردار سپه و تشکیل قشون متحدالشکل ،رضاخان به فکر خریداری چند فروند هواپیما برای پشتیبانی نیروی زمینی خود افتاد و در پی آن، در سال 1301 شمسی، یک هواپیمای روسی در آسمان تهران دیده شد که قطعات این هواپیما را با صندوق به تهران آورده ودر زمین های قاجار به هم وصل کرده بودند.
در ادامه، رضاخان تصمیم گرفت که در سازمان قشون متحدالشکل خود، در شعبه تنسیقات دایره عملیات، دفتری هم به نام دفتر هواپیمایی پیش‌بینی گردد و به این ترتیب،برای نخستین بار در ارتش ایران، نام هواپیمایی جزو سازمان درآمد و در حقیقت، هسته مرکزی نیروی هواییی ایران تشکیل شد.
- هواپیمای شکاری رهگیر اف-14 (TOMCAT) / جنگنده شکاری صاعقه / جنگنده قاهر 313 / هواپیمای بمب افکن سوخو 24
در دفتر هواپیمایی،تشکیلات یک نیروی هوایی که بتواند پشتیبان عملیات نیروی زمینی در اجرای طرح های خود باشد ،طرح ریزی گردید وبرای عملی شدن این طرح ،دولت ایران توسط سفیر خود در واشنگتن برای خرید چند دستگاه هواپیما و تاسیس یک اداره هواپیمایی و تعلیم عده ای ،با دولت آمریکا در 26 دی ماه 1301شمسی، وارد مذاکره شده اند.
اما مذاکره با این دولت نتیجه ای نداشت و دولت ایران ناگزیر شد که نخستین هواپیما را در همان سال از شرکت یونکرس آلمان خریداری کند و در سال بعد نیز تیپ گیلان و مازندران ،دو هواپیمای دیگر از همان نوع به نام های گیلان و مازندران خریده و به تهران فرستادند و چند ماه بعد هم چهار هواپیما از نوع دوها ویلاند ،از روسیه خریداری شد.
به این ترتیب در اواخر سال 1302ش ،نیروی هوایی ایران دارای هفت فروند هواپیما بود که خلبانان و مکانیسین‌های آنها نیز آلمانی و روسی بودند.
در ادامه، با توجه به گسترش نیروی هوایی،در مرداد ماه 1303 ش نخستین هیات دانشجویی ایران مرکب از ده نفر برای فراگیری فن خلبانی به روسیه رفتند و بعلاوه یک نفر از افسرانی هم که در خرداد ماه همان سال برای تحصیل در رشته های مختلف مربوط به ارتش ،فرانسه رفته بود ،در رشته هواپیمایی مشغول به آموزش شد.
در اواخر سال 1303 ش نیز یک شرکت آلمانی به نام یونکرس،شعبه ای در ایران دایر کرد و چند هواپیما برای حمل و نقل مسافر در خطوط تهران، مشهد، شیراز، انزلی و بوشهر به کار انداخت که ارتش ایران به تدریج برای سرکوب اغتشاشات داخلی، گاهی اوقات هواپیماها و خلبانان این شرکت را به صورت روزمزد به کار می‌گرفت.
در سال 1304ش،دولت ایران بیست فروند هواپیمای دیگر از فرانسه ،آلمان و روسیه خریداری کرد ودر همین زمان ،سرهنگ خلبان ایرانی که در خارج از ایران بود، ماموریت یافت که با یکی از هواپیماهای تازه خریداری شده، از فرانسه به سوی تهران پرواز کند و او نیز با آن هواپیما، از فرودگاه نظامی ویلا کوپولی پرواز کرد وپس از نشستن درچند شهر مسیر خود،بالاخره در فرودگاه قلعه مرغی تهران فرود آمد.
در سال 1305، پس از بازگشت افسران ایران از روسیه که برای تعلیمات هوایی و پرواز در سال 1303 اعزام شده بودند، اداره هواپیمایی با دو قسمت ص و فنی و جمعا با 20 فروند هواپیما تشکیل گردید. این هواپیماها علاوه بر اینکه شماره‌های مخصوصی داشتند، به اسامی مختلفی مانند عقاب ،تیهو ، کرکس،شاهین ،هما،قرقی، کبک و بلبل نیز خوانده می شدند.
در سال بعد،پس از اینکه افسران تعلیم دیده جدیداز فرانسه به ایران باز گشتند،چند فروند هواپیمای دیگر نیز خریداری شدو سازمان هواپیمایی به دو صورت گردان هواپیمایی ویک گروه تعلیماتی درآمد. سپس دسته دوم و سوم محصلان ایرانی نیز از فرانسه بازگشتند و چون کادر مربی و افسری هوایی بالنسبه سرو صورتی گرفته بود، رسما اداره ایی به نام اداره هواپیمایی در قلعه مرغی تشکیل شد.
از این پس ،به توسعه سازمان هواپیمایی ایران توجه بیشتری شد و دانشجویان وافسران دیگری به مدارس و آموزشگاه های خلبانی وفنی کشورها ی روسیه و فرانسه فرستاده شدند.
با گذشت ده سال از تاسیس نیروی هوایی ایران نخستین فعالیتهای ایران در زمینه نیروی هوایی و فراهم شدن زمینه های فعالیت در این بخش،ضرورت تاسیس یک آموزشگاه فنی(مدرسه مکانیسین)احساس گردید و به این منظور قرار شد که بیست نفر مکانیسین هوایی از کشورهلند برای تعلیم در مدرسه فنی که در مهر ماه افتتاح می‌شد،استخدام شوند. اما این امر به دلایلی به تعویق افتاد و سرانجام در شهریور ماه 1311،مدرسه خلبانی تاسیس گردید.
چهار نفر افسر هوایی نیز از کشور سوئد برای تعلیم فن خلبانی استخدام شدند که به مرور تعداد آنها بیشتر شد و با فعالیت آنان در این زمینه و گسترش این امر،یک دانشکده فنی هوایی هم جهت آموزش عده‌ای افسر فنی در دوشان تپه تهران ایجاد گردید.
به این ترتیب در سال 1311 شمسی،سازمان هواپیمایی ایران عبارت بود از: یک گروه آموزشی، یک گردان شکاری و یک گردان بمباران و اکتشافی که تابع ارکان حزب قشون بودند و با وجود این تشکیلات ، با طرح جدیدی ارکان جنگ هوایی از نیروی زمینی جدا شد و سازمان مستقل هواپیمایی، مرکب از یک هنگ ، فرماندهی و ستاد هنگ (مرکب از 3 رکن و یک دفتر ستاد) تشکیل گردید.
در سال 1312 با توجه به گسترش قوای هوایی ایران و خرید روز افزون هواپیماهای جنگی از خارج ،دولت وقت تصمیم گرفت که برای بی‌نیازی از خرید هواپیما ویا حداقل برای کاستن هزینه خرید آنها نسبت به تاسیس کارخانه های هواپیما سازی اقدام کند.
یه همین منظور برای خرید ماشین ولوازم کارخانه به کشورهای اروپایی مانند آلمان و انگلستان سفارش هایی داده شد و این ماشینها و لوازم راکه در سال 1314به ایران رسید ،در دوشان تپه نصب کردند وبه نام کارخانه های هواپیما سازی شهباز مشغول به کار شد.
این کارخانه ها در مرداد ماه 1317،نخستین هواپیما های ودرابه بهره برداری رساندند که در برابر رضا شاه پرواز کردند.
در 25 دی ماه 1314طبق ماده 1 حکم شماره 2366،عنوان هواپیمایی نظامی ایران از قوای هوایی به نیروی هوایی تغییر یافت و به طور رسمی ابلاغ شد .سپس هنگ هوایی مشهد و هنگ هوایی اهواز به ترتیب در سالهای 1315و 1316 تاسیس گردید وباشگاه هواپیمایی کشوری ایران نیز در سال 1318، به منظور پرداختن به امر آموزش خلبانی در ایران فعالیت خود را آغاز کرد.
تا شهریور 1320 که پایان دوران حکومت پهلوی اول است، نیروی هوایی ایران دارای 283 فروند هواپیما ،فرماندهی و ستاد نیرو، و منضمات آن، سازمان واحدهای هوایی شامل پنج هنگ (تبریز ،مشهد ،هنگ بمباران تهران ،هنگ قلعه مرغی تهران و اهواز )و آموزشگاه خلبانی گردید،اما در همین زمان با حمله نیروهای متفقین به ایران ،اولین ضربه سازمانی ناشی از اشغال کشور، بر این نیرو وارد شد و این نیرو از 12مهر 1320در اختیار وزارت جنگ گذاشته شد و به صورت اداره پنجم آن وزارت خانه درآمد.
نیروی هوایی ایران در دوره محمد رضا شاه پهلوی
در روز 15 مهر ماه 1320،ابلاغ شد که اداره هواپیمایی در امور داخلی مربوطه،کما فی سابق مستقل است ودر کار ارتش ،به عنوان یکی از ادارات وزارت جنگ، ادامه خدمات خواهد داد.
از آن سال تا سال 1326، نیروی هوایی فعالیت چشمگیری نداشت، تا اینکه در آن سال آموزشگاه فنی،دوره نهم خود را تشکیل داد و 90 نفر هنرآموز را پذیرفت ودروره های تکنیلی دانشکده فنی افسری، کلاس فنی ویژه درجه داران ،اموزشگاه فنی و ناو بری هوایی تا سال 1336 تشکیل شد.
در سال 1336 عنوان ستاد نیروی هوایی به فرماندهی نیروی هوایی تغییر یافت ودر سال 1339،سازمانی به نام کمک های آموزشی جهت تکمیل تعلیمات فنی هنر آموزان در تیپ تعلیمات تاسیس گردید.
سپس در سال 1346،تیپ تعلیمات با امکانات آموزشی بیشتر ،مرکز آموزشهای هوایی نامیده شد که به شش هیات آموزش نظامی،افسری،زبان ،الکترونیک،نگهداری هواپیماو تخصص های مختلف ،کار آموزش در نیروی هوایی را آغاز کرد.
در سال 1347،به دنبال افزایش روز افزون حضورهواپیماهای پیشرفته ما فوق صوتF-5 و F-4،نیروی هوایی به استخدام کادر جدیدی تحت عنوان هما فری برای انجام عملیات تعمیر ونگهداری هواپیماها پرداخت وطی همین سالها، در خواست سفارش و خرید هواپیماهای F-14 هم از دولت آمریکا در دستور کار قرار گرفت که 72 فروند از این هواپیماها در بهمن ماه 1354در فرودگاه مهرآباد به زمین نشست. در سال 1357،نیروی هوایی ایران در صدد بود که تعداد جنگنده های خود را از 447 فروند به 500 فروند برساند که این تعداد ایران را در رده کشورهای غربی و بالاتر از کشورهای خاور میانه قرار می داد.
نیروی هوایی جمهوری اسلامی ایران
با پیدایش نشانه‌های فروپاشی رژیم پهلوی در سال 1357، به دلیل گسل‌هایی که در نیروی هوایی در آن زمان پدید آمده بود، از جمله نارضایتی‌های درون‌سازمانی آن، باعث شد که نیروی هوایی در جریان رویدادهای انقلاب، زودتر از نیروهای دیگر از رژیم پهلوی گسسته و به امواج انقلاب بپیوندد. بخصوص هما فران این نیرو ،در هدایت افراد نیروی هوایی به سمت انقلاب نقش مهمی داشتند.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران،در ابتدا انتصابات شتابزده ای که در سطح فرماندهی نیروی هوایی صورت گرفت، موج اعتراض ها و اعتصابات را به دنبال داشت، تا آن که در پی شروع جنگ عراق علیه ایران ،این امر از ثبات نسبی بر خوردار شد.
با شروع جنگ، ضروری ترین مساله‌ای که به ذهن خطور میکرد ،مساله مقابله به مثل و جلوگیری از پرواز هر چه بیشتر هواپیماهای عراقی به ایران بود.
در همان روز نخست شروع جنگ، با همت فرماندهان دلیر نیروی هوایی امثال شهید محمد جواد فکوری، نیروی هوای توانست با به پرواز در آوردن 200 هواپیما و عبور دادن 140 فروند از آنها به داخل مرزهای عراق ، پاسخ شایسته ای به تجاوزات نیروی های عراقی داده و مانع از پروازهای بعدی آنان به داخل فضای هوایی ایران شود.
از طرف دیگر ،در آن دوران آماده کردن نیروهای پروازی ،تعمیر و نگهداری هواپیما ها و تامین قطعات یدکی نیز از جمله مسائلی بود که نیروی هوایی با آن مواجه بود و پشتیبانی ابر قدرت ها از عراق و تحریم علیه کشورمان نیز،دو چالش عمده ای دیگر محسوب می شد.
پژوهشگران غربی به این نکته اشاره کرده اند که نیروی هوایی ایران در دوران بعد از انقلاب موفق شده است بسیاری از هواپیما های خود را که بر اثر کمبود قطعات یدکی زمینگیر شده اند ،با استفاده ازقطعات یدکی تعداد دیگری از همان جنگده ها فعال سازند.
نیروی هوایی در قبل از انقلاب دارای بیش از 450 هواپیمای جنگی پیشرفته ،شامل پیشرفته ترین هواپیماهای شکاری آن زمان یعنی(تامکتF-14 )بود و حدود پنج هزار خلبان ورزیده در اختیار داشت ودر سال 1357،در مقایسه با نیروی زمینی ودریایی، بسیار پیشرفته تر بود و در بین نیروهای هوایی جهان سوم، بی مانند بود در حدود 76 فروند بالگرد و 15 اسکادران موشک زمین به هوا نیز این توانایی را تکمیل میکرد و 166 فروند (F-5)،190فروند فانتوم و77 فروند تامکت بخشی از هواپیماهای مذکور بودند.
به هر حال نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران با داشتن سربازان زبده و کارآمد (از خلبانان تا سربازان وظیفه) توانست از همان لحظات اولیه شروع جنگ ،با طرح ریزی و اجرای عملیات های متعدد، این اصل مهم را مورد توجه قرار دهد که با زمینگیر کردن هواپیماهای عراقی و کسب برتری هوایی،فرصت زمان کافی جهت حصول به اهداف زیر را به دست آورد:
- فرصت لازم جهت سازماندهی نیروهای پراکنده سطحی و انجام طرح ریزی های اولیه پدافندی را فراهم کند.
- نیروهای سطحی از پشت جبهه به مناطق عملیاتی انتقال یابند.
- کاهش توان رزمی دشمن باعث کاهش پوشش های هوایی آن شود.
- ظرفیت جنگی دشمن در دست زدن به حملات احتمالی هوایی به نقاط حساس وحیاتی کشور کاهش یابد.
جهت دستیابی به اهداف مورد نظر ،نیروی هوایی با کسب برتری هوایی و به دست گرفتن ابتکار عملیات،موج حملات جنگده بمب افکن های خود را متوجه یگانهای زرهی ،پیاده ،مکانیزه و توپخانه و قرارگاه‌های تاکتیکی ،نقاط آمادی ،ستون های نظامی و همچنین محورهای مواصلاتی نیروهای دشمن کرد.
در نتیجه ارتش عراق که برای خروج از بن بست به دنبال راه مفری میگشت،به جنگ شهر ها و حمله به مناطق مسکونی روی آورد و آنها را با با موشکهای اسکاد مورد حمله قرار داد.
اما یکی از زمینه های بسیار مهم وقابل بررسی اقدامات نیروی هوایی در دوران دفاع مقدس ،نقش نیروی هوایی در عملیات های دریایی است که بخصوص پیروزی و افتخار آفرینی آن در روز هفتم آذر ماه 1359به همراه نیروی دریایی ارتش و انهدام هفت فروند از هواپیماها ی شکاری ،هفت فروند ازناوچه های موشک انداز و یک فروند ناو نیرو بر هزار تنی عراق و فرستادن آنها به قعر آبهای خلیج فارس، در تاریخ دفاع مقدس ماندگار شد.
در ادامه جنگ،نیروی هوایی در عملیات شکست حصر آبادان با به کار گرفتن هواپیماهای شکاری و عکس برداری هوایی و شناسایی تاکتیکی قبل از اجرای عملیات بر فراز مناطق اشغالی و عقبه جبهه ها و به دست آوردن اطلاعات جامعی از توانایی‌ومحدودیت‌ها،تجمع وتمرکز نیروها،ترکیب و ترتیب قوا، جابه جایی و تحرکات عراقی ها و در اختیار فرماندهان جنگ قرار دادن جهت اجرای این عملیات شرکت کرد که این عملیات با پیروزی کامل در مهر ماه 1360انجام شد.
سپس درعملیات طریق القدس که به منظور آزادسازی بستان وتامین تنگه چزابه در محور بستان -سوسنگرد انجام شد ،در ابتدا خلبانان نیروی هوایی ،روزانه با انجام ده ها سورتی پرواز به بمباران خطوط مقدم جبهه ها پرداختند و سپس ماموریت های تامین اطلاعات تاکتیکی،طرح ریزی برای تهیه آتش پشتیبانی از هوا ،قطع خطوط مواصلاتی و جدا سازی نیروها و پشتیبانی نزدیک هوایی از نیروهای سطحی و انهدام مراکز تجمع دشمن برای ایجاد شکاف در خطوط مستحکم تماس و همچنین تامین دفاع هوایی از عقبه و عمق مناطق عملیاتی وتامین پوشش هوایی ارتفاع کم،متوسط و بالا جهت عملیات بعدی را عهده دار شد.
در عملیات معروف فتح المبین نیز نیروی هوایی ، نقش پدافند هوایی را بر عهده داشت و سایت های 4و5 موشکی و ایستگاه رادار دهلوان که در اختیار ارتش عراق قرار گرفته بود آزاد شد و نیروی هوایی ایران توانست 27 فروند از انواع هواپیماهای عراقی را مورد هدف قرار داده و سرنگون کند.
در ادامه آن، در عملیات بیت المقدس که با توجه به استعداد و ترکیب جدید نیروی زمینی عراق، ضرورت بکارگیری حجم وسیع تری از امکانات آفندی و پدافندی هوایی از سوی ایران به خوبی احساس می شد ،با اتخاذ تدابیر مناسب عملیاتی و تغییر تاکتیک نیروی هوایی ایران ،تمهیدات ارتش عراق خنثی شد و با انجام عملیات پشتیبانی نزدیک خلبانان ایرانی، خرمشهر آزاد شد.
به طور کلی نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران با رشادت، دلاوری و پایمردی سربازانش در طی دوران دفاع مقدس و اهداء شهیدان ،جانبازان واسیران بسیاری در راه پاسداری از وطن و دین اسلام ،توانست خدمات ارزنده ای را به نیرو های جمهوری اسلامی ایران ارائه دهد.
منبع مورد استفاده برای این مدخل