یکی از جمله‌های مهم کاربردی زیست فناوری در عرصه داروسازی، تولید داروهای نوترکیب است که با استفاده از انتقال ژن انسانی در داروها ساخته می‌شود. ایران در حال حاضر در رتبه دوازدهم تولید داروهای نوترکیب در جهان قرار دارد. در این زمینه با دکتر فریدون مهبودی، عضو هیأت علمی مرکز تحقیقات بیوتکنولوژی انستیتو پاستور ایران گفتوگو کرده‌ایم.
- بیوتکنولوژی چه کاربردی درپزشکی دارد؟
زیست فناوری در حوزه وسیعی از دانش‌ها کاربرد دارد؛ از جمله کشاورزی، صنعت، محیط‌زیست و پزشکی.ایران در بخش پزشکی به‌ویژه تولید داروهای نوترکیب که از طریق زیست فناوری به آن دست یافته، پیشرفت قابل‌قبولی داشته است.
- چه تعداد داروهای نوترکیب در دنیا و چند قلم دارو از این طریق در ایران تولید شده است؟
درحال حاضر حدود 146 نوع داروی نوترکیب در دنیا تولید شده است که 80 قلم از این داروها بسیار پرفروش هستند، به‌طوری که حجم بالایی از گردش مالی در حوزه دارو را به‌خود اختصاص داده‌اند. محققان ایرانی موفق به ساخت 12 نوع دارو به طریق زیست فناوری شده‌اند.
- این داروها برای درمان چه بیماری‌هایی کاربرد دارند؟
داروهای نوترکیب در معالجه یا کنترل طیف وسیعی از بیماری‌های صعب‌العلاج مانند سرطان‌ها، بیماری‌های خونی و ژنتیک و خاص مانند ام‌اس، استفاده می‌شود.
- تولید این داروها در ایران چقدر صرفه‌جویی ارزی داشته است؟
سالانه حدود 150میلیون دلار ارز برای واردات این داروها از کشور خارج می‌شد که با تولید آنها همین میزان صرفه جویی ارزی صورت گرفته است. تولید حدود 14قلم داروی دیگر که سالانه 200میلیون دلار ارز را برای واردات به‌خود اختصاص می‌دهد در مرحله تحقیق و توسعه قرار دارد که با تولید آنها نیز صرفه‌جویی ارزی زیادی صورت می‌گیرد. حمایت معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری و وزارت بهداشت در این بخش باعث شده که در یک سال آینده شاهد ورود تعداد قابل‌ملاحظه‌ای از این داروها به بازار باشیم.
- داروهایی که از طریق بیوتکنولوژی تولید می‌شوند چه تفاوتی با داروهایی دارند که به روش‌های دیگر ساخته می‌شوند؟
اثرات نامطلوب جانبی و عوارض این داروها بسیار کمتر از داروهایی است که به طرق شیمیایی تولید می‌شوند چون دارای منشأ انسانی هستند و ژن آنها از انسان گرفته می‌شود.
- تولید داروهای نوترکیب چگونه انجام می‌شود و دارای چه مراحلی است؟
ابتدا کد ژنتیک این داروها از طریق شناسایی ژن مورد نظر انسانی تهیه و سپس روی یک ناقل سوار می‌شود. در مرحله بعد به یک میزبان که می‌تواند یک سلول حیوانی یا باکتری باشد انتقال می‌یابد و در این بخش پروتئین یا ماده مورد نظر توسط سلول حیوانی یا باکتری تولید می‌شود و در مرحله آخر این دارو طی فرایندی تخلیص می‌شود.
- آیا این ماده، پروتئینی است که در بدن هنگام مواجهه با یک بیماری تولید می‌شود؟
این ماده هم می‌تواند پروتئینی باشد که بدن هنگام مقابله با یک بیماری و برای نابودی آن ترشح می‌کند و هم می‌تواند پروتئینی باشد که میزان آن در بدن کمتر از حد مورد نیاز و طبیعی است؛ مانند کمبود انسولین در بیماران دیابتی. در این مورد انسولینی که به طریق بیوتکنولوژی تولید می‌شود دقیقا مشابه انسولین انسانی است که همین امر سبب کاهش عوارض ناشی از مصرف دارو در انسان می‌شود.
- آیا کیفیت داروی ایرانی مشابه خارجی آن است؟
بله، چون داروی بیوتک در ایران در آزمایشگاه‌هایی با تجهیزات کامل و تحت‌نظر بهترین متخصصان این دانش تولید می‌شود و سازمان غذا و دارو نیز پس از نظارت دقیق آنها را تایید کرده و مجوز ورود این داروها را به بازار می‌دهد.
- گفته می‌شود ما جزو 16کشور تولید‌کننده این داروها هستیم.
بله. در دنیا مقام دوازدهم را در این زمینه داریم. در حال حاضر در آسیا پس از ژاپن، کره‌جنوبی و هند در مقام چهارم هستیم که البته با برنامه‌ریزی دقیق نه‌تنها باید این مقام را حفظ کنیم بلکه باید تلاش کنیم به رده‌های بالاتر ارتقا یابیم.
- چند ســال پیـش کشورهای امارات و عربستان برنامه‌ای برای جذب متخصصان این حوزه ایران آغاز کردند آیا در این زمینه موفق شدند؟
خیر. با توجه به اینکه بیوتکنولوژی یکی از عوامل تامین‌کننده سلامت مردم است و امنیت بهداشتی یکی از ارکان امنیت ملی هر کشور محسوب می‌شود، کشورهای دنیا اهمیت زیادی برای این دانش قائل هستند و در همین راستا نیز کشورهای امارات و عربستان با ساخت پارک دوبیوتک و شهرک جده بیوسیتی به این سو رفتند، با این امید که با جذب محققان ایرانی و هندی بتوانند به موفقیت‌های زیادی برسند ولی حمایت از متخصصان و کار در این حوزه در ایران باعث شکست طرح این دو کشور برای جذب نخبگان ایرانی شد.
- چه مشکلاتی بر سرراه توسعه این دانش نو و بنیانی در کشور وجود دارد؟
یکی از مشکلات، کمبود نیروی انسانی متخصص در این زمینه است، هر چند تعداد دانشجویان پذیرفته شده در دوره‌های دکترای حرفه‌ای نسبت به چند سال قبل افزایش چشمگیری داشته و چندین برابر شده است ولی همگامی با روند رو به رشد این فناوری در دنیا نیازمند تربیت نیروی متخصص بیشتری است. از سوی دیگر توسعه هر دانشی در گرو پیوستگی زنجیره‌هایی است که در کنار هم توسعه آن را تضمین می‌کنند و وجود حلقه‌های مفقوده باعث اختلال در این روند می‌شود. به‌عنوان مثال همکاری لازم بین بعضی وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های ذی‌ربط در این زمینه وجود ندارد که همین امر باعث ناکارآمدی تلاش‌های محققان و حتی دلسردی آنان می‌شود. باید توجه داشت که محققان کشور درصورت حمایت مادی و معنوی توان ساخت داروهای نوترکیب زیادی را دارند ولی درصورت ادامه واردات، تولیدکنندگان داخلی توان رقابت با شرکت‌های چندملیتی خارجی که سابقه طولانی در این زمینه دارند را نخواهند داشت. مورد دیگر حمایت و حرکت سریع در جهت توسعه این فناوری است. با تدوین برنامه‌ای دانش‌محور و آینده‌نگر، سرمایه‌داران به جای اینکه سرمایه خود را به سمت ارز و مسکن و... ببرند ترغیب به سرمایه‌گذاری در این عرصه می‌شوند. اگر سرمایه‌داران به اهمیت این دانش پی ببرند و بدانند که علاوه بر سهیم بودن در تامین سلامت جامعه چه سودی با تولیدات بیوتک عایدشان خواهد شد حتما جذب این بازار می‌شوند.
- آیا قوانین مصوب در این زمینه توانسته زمینه را در راستای توسعه این فناوری نوین فراهم کند؟
وضع قوانین مناسب و دقیق می‌تواند تاثیر بسیار زیادی در توسعه و پیشرفت فناوری ایفا کند. یکی از قوانینی که در این زمینه وجود داشت و برای این فناوری اصلاح شد قانون مصوب 1346 بود که بیان می‌داشت هیچ کارخانه‌ای در شعاع کمتر از 120کیلومتری شهرها حق فعالیت ندارد، ولی از آنجا که فراورده‌های بیوتک به قدری سالم هستند که حتی کارخانه‌های تولید آنها در کشورهای دانمارک و آلمان در نزدیکی شهرهای کپنهاک و فرانکفورت قرار دارد، ستاد توسعه فناوری زیستی با همکاری شورای‌عالی انقلاب فرهنگی برای تولیدات بیوتکنولوژیک این محدودیت را حذف کردند و همین امر سبب تسهیل رفت‌وآمد محققان و استادان دانشگاه شد.
ولی مسئله‌ای که باید در این زمینه مورد بازیابی قرار گیرد قانون مالیات‌هاست. همچنان که کشورهای پیشرفته تجربه‌خوبی در این عرصه داشته‌اند ایران نیز بهتر است به‌مدت 15 سال شرکت‌های دانش‌بنیان و بیوتک را از مالیات معاف کند تا این شرکت‌ها بتوانند پا بگیرند و به اندازه کافی رشد و توسعه یابند، سپس اقدام به اخذ مالیات کنند چرا که پایه‌گذاران این شرکت‌ها را اعضای هیأت علمی و پژوهشگران تشکیل می‌دهند که دارای سرمایه آنچنانی نیستند و اخذ مالیات از آنها مساوی با اختلال در کار و حتی ورشکستگی آنان است، درحالی‌که اخذ مالیات پس از چند سال بخشودگی، می‌تواند جبران سال‌های قبل را نیز بکند و به نفع دولت وجامعه وپژوهشگران باشد. قانون دیگری که باید مورد توجه قرار گیرد مربوط به ترخیص تجهیزات و مواد اولیه بیوتک از گمرک است. با توجه به اینکه مواداولیه و تجهیزات و دستگاه‌های مربوط به بیوتکنولوژی از کشورهای آمریکا و انگلیس وارد می‌شود و کشورهای جایگزینی هم در این زمینه برای واردات آنها وجود ندارد بهتر است به جای عدم‌صدور مجوز ترخیص که نوعی خودتحریمی در این زمینه محسوب می‌شود، قوانینی وضع شود تا با حل مشکلات گمرکی، این مواد و تجهیزات هر چه سریع‌تر به دست محققان در آزمایشگاه‌های تحقیقاتی برسد و روند تحقیق و توسعه شتاب بیشتری پیدا کند.