ایران یکی از کشورهای پیشتاز در تولید علم در زمینه محصولات تراریخت است با این وجود تولید این نوع محصولات در ایران با مشکلاتی مواجه است ولی نکته جالب اینجاست که بسیاری از محصولات گیاهی وارداتی به کشور تراریخته است. این تناقض در سیاستگذاری موضوعی است که مورد انتقاد محافل علمی بیوتکنولوژی ایران نیز قرار گرفته است. در این زمینه با دکتر سیروس زینلی، دکترای ژنتیک انسانی، عضو هیأت علمی انستیتو پاستور و نایب رئیس انجمن بیوتکنولوژی ایران گفتوگو کرده‌ایم.
- بیوتکنولوژی چیست؟مفهومی روشن از آن ارائه دهید.
بیوتکنولوژی به مفهوم امروزی عبارت است از استفاده از روش‌های مهندسی ژنتیک برای تولید محصولاتی که یا در حالت طبیعی وجود ندارند و یا تهیه آنها به روش‌های دیگر بسیار هزینه‌بر است. زیست فناوری در ابعاد گیاهی، میکروبی، جانوری و انسانی و دارویی کاربرد پیدا می‌کند.به‌عنوان مثال تولید و پرورش حیوانی که گوشت بیشتر و چربی کمتری داشته باشد یا در شیر آن دارو یا واکسن خاصی به وجود بیاید؛ مثلا قرار است در شیر یکی از بزهای شنگول و منگولی که در مرکز رویان اصفهان به روش شبیه‌سازی متولد شده‌اند فاکتور شماره9 که برای بیماران هموفیلی کاربرد دارد تولید و از آن استخراج شود. با این فناوری می‌توان گیاهانی پرورش داد که نسبت به آفات مقاوم باشند یا محصول بیشتری تولید کنند یا داروهایی را در باکتری‌ها و یا سلول‌های جانوری تولید کرد که دارای حجم بالا و هزینه پایین باشد. به‌عنوان مثال برای تهیه میزان کمی از هورمون رشد باید چندین کیلو مغز استفاده کرد، در حالی که امروزه می‌توان ژن این هورمون را با مهندسی ژنتیک وارد باکتری یا سلول جانوری کرد و از آن هورمون مزبور را به میزان دلخواه و خیلی ارزان‌تر از روش معمول به دست آورد. همچنین داروهای مصرفی بیماران هموفیلی در حال حاضر به صورت بیوتک تولید می‌شود که اگر به روش غیر مهندسی ژنتیک اقدام به ساخت آن کنیم علاوه بر مصرف میلیون‌ها لیتر خون، احتمال آلودگی ویروسی آن هنگام تولید بسیار زیاد است. بعضی از داروهایی که با روش مهندسی ژنتیک تولید می‌شوند اصلا در بدن انسان وجود نداشته است مثل آنتی‌بادی‌های منوکلونال یا تک دودمانی که با استفاده از این روش و زیست فناوری تهیه شده‌اند که برای بسیاری از بیماری‌ها مانند سرطان‌ها کاربرد دارند.
- علت رشد این فناوری در کشور چه بوده است؟
یکی از دلایل رشد زیست فناوری در کشور پی بردن سریع به اهمیت این دانش توسط مسئولان و دانشمندان بازگشته از خارج بود و شاید بتوان ادعا کرد که از دهه 60 همزمان با جنگ، بنیان فعالیت در این زمینه شکل گرفت و مقدمات تأسیس مرکز ملی مهندسی ژنتیک پی‌ریزی شد که در حال حاضر یکی از بزرگ‌ترین مراکز تحقیقاتی در زمینه بیوتکنولوژی است. در واقع در اواخر دهه70 رشد بیوتکنولوژی در کشور قابل مشاهده بود.
- چرا بیشتر در زمینه داروهای نوترکیب موفق بوده‌ایم؟
زیست فناوری دارای کاربردهای زیادی در حوزه‌های مختلف همانند غذا، نفت، پزشکی، کشاورزی وصنعت است ولی در کشور بیشتر در بخش دارویی رشد داشته‌ایم که دلیل آن سرمایه‌گذاری به‌موقع و مناسب از سوی وزارت بهداشت و مسئولان آگاه طی 10سال گذشته بوده است. در چند سال اخیر به‌خاطر توجه خاص مقام معظم رهبری به تکنولوژی‌های نوین که بیوتکنولوژی نیز زیرمجموعه آن است و متعاقبا توجه شورای‌عالی انقلاب فرهنگی بارقه‌های مثبتی در این بخش حداقل در زمینه تدوین قوانین دیده می‌شود.
- چه عواملی مانع توسعه روبه‌رشد این فناوری شد؟
شورای‌عالی زیست فناوری که اوایل دهه80 تشکیل شده بود توسط دکتر احمدی نژاد منحل شد و بعد از آن مدت زمان زیادی طول کشید تا ستاد توسعه زیست فناوری ایجاد شود ولی این ستاد نیز از ضعف‌های زیادی رنج می‌برد که زمان زیادی طول کشید تا ناکارآمدی این ستاد مشخص شود. به‌گونه‌ای که در دی‌ماه سال گذشته شورای‌عالی انقلاب فرهنگی وضعیت ستاد را ارتقا داد و ما امیدواریم این ارتقا بتواند حرکت در مسیر رشد را تسریع کند. با این حال یادآوری می‌کنم که در مقایسه با کشورهای منطقه بسیار جلو هستیم.
- آیا سند بالادستی در برنامه‌های کلان کشور در زمینه بیوتکنولوژی داریم؟
ما سند ملی زیست فناوری را داریم که اوایل دهه 80 تدوین و بر این اساس شورای‌عالی زیست فناوری تأسیس شد. در نقشه جامع علمی کشور نیز به این فناوری توجه خاصی شده است. در برنامه‌های چهارم و پنجم توسعه نیز مواردی به بیوتکنولوژی اختصاص داده شده است. زیرساخت‌های قانونی و حمایتی برای این فناوری مناسب بوده که در بخش دارویی به بار نشسته است. اگر این حمایت‌هایی که در وزارت بهداشت می‌شود در وزارت جهاد کشاورزی نیز می‌شد، امروز قطعا در زمینه‌های میکروبی، جانوری و گیاهی هم شاهد رشد خوبی بودیم. محققان کشور تلاش زیادی در بخش بیوتکنولوژی کشاورزی کردند ولی واقعیت این است که تا زمانی که مجوز ورود به بازار و مصرف تولیدات تراریخته از سوی مسئولان داده نشود مردم طعم شیرین نتایج تلاش‌های محققانشان را نخواهند چشید.
- آیا شما معتقدید یکی از عواملی که می‌تواند رشد علمی یک کشور رانشان دهد احساس بهبود و ارتقای سطح زندگی مردم است بنابراین ما فقط در بخش بیوتکنولوژی پزشکی توانسته‌ایم این احساس را به مردم بدهیم.
بله دقیقا همینطور است. در بخش‌های دیگر ما کار چشمگیری نتوانسته‌ایم انجام دهیم. به گزارش رسمی یکی از مراکز تحت پوشش وزارت جهادکشاورزی حداقل از 10نمونه دانه روغنی و محصول کشاورزی وارداتی که برای تست به این مرکز ارجاع شده بود بعد از آزمایش‌ها مشخص شد که 5 نمونه آن تراریخت و محصول بیوتکنولوژی بوده است. چگونه است که واردات این محصولات آزاد است ولی تولید این محصولات تراریخت در داخل کشور به طرق مختلف با مانع روبه‌رو می‌شود؟ اگر محصول تراریخت برای سلامتی عوارضی ایجاد می‌کند پس نباید وارد کشور شود و اگر سالم است چرا از پتانسیل و توانایی‌های محققان کشور برای تولید کمک گرفته نمی‌شود تا هزینه آن نیز کاهش یابد. در مورد کودهای بیولوژیک نیز با همین مشکل مواجهیم به‌طوری‌که از سوی برخی مسئولان ذیربط استدلال می‌شود که ممکن است این کودها خطر آفرین باشند و به همین دلیل جلوی تولید داخلی و مصرف آن گرفته می‌شود و اقدام به واردات سموم دفع آفات شیمیایی می‌شود که بیماری‌های ایجاد شده حاصل از باقیمانده آنها در مزارع از نظر علمی ثابت شده و سرطانزا بودنشان مشخص شده است. متأسفانه برخی مسئولان نگران این سموم نیستند ولی همان‌ها اذعان می‌دارند که شاید! کودهای بیولوژیک مشکل‌آفرین باشد و با این دیدگاه از تولید آن در کشور جلوگیری می‌کنند.
- چه باید کرد، مدیران و مسئولان کارآمد و آگاه در این بخش چه نقشی دارند؟
تا زمانی که اراده ملی و توجه مسئولان به دانش‌های نوین از جمله بیوتکنولوژی و به‌ویژه بیوتکنولوژی کشاورزی معطوف نشود ما شاهد رشد در این بخش نخواهیم بود. بنابراین نقش مدیران و مسئولان در این حوزه بسیار تأثیرگذار و مهم است. در دولت هشتم در وزارت صنایع،کمیته بیوتکنولوژی شکل گرفت که بسیاری از شرکت‌های تأثیرگذار در زمینه بیوتک در آن دوره بنیان گذاشته شدند. ولی با بر سر کار آمدن دولت بعدی تمام آن تشکیلات تعطیل شد که باعث ایجاد صدمه زیادی به شرکت‌های بیوتک شد. معاون پژوهشی وزارت بهداشت نیز در 2سال گذشته برنامه‌هایی جهت تولید داروهای بیوتک تدوین کرد که با سرمایه‌گذاری مناسب، تلاش‌ها به‌ثمر نشست و ما الان شاهد تولید داروهای بیوتک شبیه‌سازی شده در داخل کشور هستیم. می‌بینیم که یک مدیر کارآمد چگونه می‌تواند در جهت رشد و توسعه یک فناوری گام بردارد و یک مدیر ناآگاه چگونه مانع بر سر راه توسعه ایجاد می‌کند. ما حتی اگر قوانین کارآمد و به‌روز داشته باشیم در نبود یک مدیر با برنامه راه به جایی نخواهیم برد. به‌عنوان مثال در آبان‌ماه سال گذشته قانون شرکت‌های دانش‌بنیان تصویب شد که به اعتقاد کارشناسان یکی از مترقی‌ترین قوانین است و باعث امیدواری محققان و پژوهشگران شد ولی به‌دلیل اختلافی که میان دولت و شورای‌عالی تحقیقات و فناوری (عتف) ایجاد شد، آیین‌نامه مربوطه که قرار بود 3 ماهه ابلاغ شود در شورای نگهبان معطل مانده است. پس علاوه بر قوانین، وجود یک اراده ملی و یک مدیر خوب برای اجرایی شدن درست آن لازم است.
- اراده ملی چه زمانی محقق می‌شود؟
اراده ملی زمانی محقق می‌شود که تمام حلقه‌های زنجیر فناوری اعم از بانکی که می‌خواهد وام اعطا کند یا مرکزی که کار صدور مجوز را برعهده دارد همه و همه کار خود را به درستی انجام دهند. باید به این باور برسیم که منافع جمع بر منافع فرد ارجحیت دارد زمانی که به این اعتقاد برسیم مسلما در تمام زمینه‌ها توسعه خواهیم یافت.
