با وجود این به‌نظر می‌رسدکه روند تبدیل دانش به فناوری در این حوزه بسیار ضعیف است به‌گونه‌ای که طبق اعلام دکتر سعید سرکار، دبیر ستاد ویژه توسعه فناوری نانوی نهاد ریاست‌جمهوری، تنها یک‌درصد از مقالات علمی حوزه نانو در ایران به فناوری یا ثبت اختراع بین‌المللی منجر می‌شود. متن زیر گفت‌وگوی همشهری با این مقام مسئول است.
- ما از نظر تولید دانش نانو چه جایگاهی داریم؟
تولید علم دارای شاخص‌هایی است که دنیا مقالات معتبر بین‌المللی یا آی‌اس‌آی را به‌عنوان یک معیار بسیار معتبر برای تولید علم کشورها درنظر می‌گیرد. در همین راستا ایران در دهه اخیر از نظر تولید علم رشد چشمگیری داشته است به‌طوری که از سالی هشت‌مقاله در سال2000میلادی به روزی هشت مقاله در سال2012 رسیدیم و همین رشد پرشتاب باعث شد ما در پایان سال2012 بسیاری از کشورهای معتبر علمی مثل اسپانیا، ایتالیا، روسیه، کانادا و استرالیا را پشت سر بگذاریم و با فاصله کمی از انگلستان به رتبه نهم جهان از نظر رشد علمی دست یابیم. بنابراین در دهه اخیر ما شاهد رشد چشمگیر علمی بودیم.
- شاخص‌های توسعه فناوری به‌ویژه در بخش نانو چیست؟
اگر بخواهیم وارد حوزه توسعه فناوری و بحث نوآوری شویم باید شاخص‌های آن را مدنظر قرار دهیم. بهترین و مهم‌ترین شاخص در این حوزه، ثبت معتبر بین‌المللی اختراعات و ابداعات و تعداد آنهاست که معمولا در جهان پتنت‌هایی که در آمریکا و اروپا صورت می‌گیرد به‌عنوان شاخص نوآوری‌ها درنظر گرفته می‌شود. شاخص دیگر در توسعه تکنولوژی، تعداد شرکت‌های دانش بنیان در هر حوزه فناوری است. این دو شاخص باید برای سنجش میزان توسعه فناوری مورد توجه قرار گیرد. توسعه و رشد علمی در کشور می‌تواند زیربنای توسعه فناوری باشد و ما با رشد علمی بسیار پرشتابی که داشتیم پیشرفت تکنولوژیک را بنیان گذاشتیم. به‌عبارت بهتر می‌توان اذعان داشت که فناوری، توسعه نمی‌یابد مگر اینکه یک ساختار و بنیه علمی قوی داشته باشیم. با توجه به این مسئله ما با یک برنامه‌ریزی دقیق و هدفمند خواهیم توانست در دهه پیش‌رو شاهد توسعه فناوری باشیم و در مرحله بعدی وارد فاز تجاری‌سازی و تولید ثروت شویم. این یک فرایند تکاملی است که مرحله به مرحله آن باید با دقت برنامه‌ریزی و با نظارت اجرا و دنبال شود.
- ما از نظر تولید فناوری نانو در دنیا چه رتبه‌ای داریم؟
در بخش ثبت اختراعات معتبر بین‌المللی در حال حاضر از نظر تعداد اختراعات منتشر‌شده در آمریکا و اروپا رتبه 29جهان را دارا هستیم و از نظر تعداد پتنت مورد قبول واقع شده (حدود 18ماه تا دوسال پس از انتشار پتنت، اگر مدعی‌ای وجود نداشته باشد، گرند می‌شود) ما در رتبه 25دنیا قرار داریم و امیدواریم با برنامه‌ریزی‌های خوبی که انجام می‌شود و حمایت‌های مادی مناسبی که باید صورت بگیرد بتوانیم بیشترین رشد را در این حوزه در دهه پیش‌رو شاهد باشیم. دستاوردهایی که به آن رسیده‌ایم ما را اقناع و راضی نمی‌کند چون باور داریم که پتانسیل و ظرفیت و شایستگی کشور ما با نیروی انسانی بسیار متخصص و نوآور بسیار بیشتر از میزانی است که امروز کسب کرده‌ایم. البته رسیدن به این جایگاه هم مدیون برنامه‌ریزی‌های سال‌های قبل است که باید ادامه و توسعه یابد تا شاهد دستاوردهای بهتر و بیشتری باشیم.
- تعداد ثبت اختراعات بین‌المللی نسبت به تعداد مقالات تولیدی در کشور را با کشورهایی که در این زمینه از ما پیشرفته‌تر هستند مقایسه کنید.
تعداد پتنت‌های منتشر و گرند شده در حوزه فناوری نانو تقریبا 50 درصد کل پتنت‌های کشور را در تمام حوزه‌های دیگر دانش و علوم تشکیل می‌دهد. با این حال باید توجه داشت در همین حوزه در مقایسه با کشورهای پیشرفته سؤالات زیادی برای ما پیش می‌آید. مثلا در آمریکا در حوزه فناوری نانو به ازای هر 100مقاله‌ای که منتشر می‌شود، 86ثبت اختراع صورت می‌گیرد، در ژاپن به ازای هر 100مقاله، 57پتنت در آمریکا و اروپا صورت می‌گیرد. در کره‌جنوبی 20 ثبت اختراع بین‌المللی معتبر به ازای هر 100مقاله انجام می‌شود درصورتی که متأسفانه با وجود برجسته‌شدن و رشد علمی موجود در این حوزه، به ازای هر 100مقاله که در مجلات معتبر بین‌المللی و آی‌اس‌آی منتشر کردیم فقط یک پتنت معتبر بین‌المللی داشته‌ایم.
- یعنی یک درصد مقالات ما تبدیل به فناوری می‌شود، چه مشکلاتی این عدم‌تناسب را به‌وجود می‌آورد؟
خیر. بیشتر از یک درصد است اما به‌دلیل مشکلاتی که در این زمینه وجود دارد مانند نبود یک برنامه و همت همه‌جانبه برای حمایت‌های لازم در این حوزه و آگاهی‌هایی که متخصصین ما باید داشته باشند وضعیت مطلوبی نداریم و در عرصه بین‌المللی کارنامه خودمان را اصلا قابل‌قبول نمی‌دانیم درحالی‌که شایستگی کشور بسیار فراتر از این است. در این زمینه باید بحث ترویج پتنت و آشناسازی متخصصان و پژوهشگران کشور با مقوله پتنت، تغییر نگرش در دانشگاه‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان و به‌روز‌سازی و اصلاح آیین‌نامه‌ها و حمایت‌های لازم صورت گیرد. باید برنامه‌ریزی شود، هرچند معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری برای ایجاد شرایط لازم برای ثبت دستاوردهای نوآورانه دارای قابلیت تجاری‌سازی، بسترسازی‌هایی کرده است. شورای‌عالی انقلاب فرهنگی وضعیت مطلوب را برای سال1404 پیش‌بینی و اهدافی را مشخص کرده است ولی قطعا بدون برنامه‌ریزی و تمرکز روی این حوزه و ایجاد زیرساخت‌ها و تدوین قوانین و مقررات مناسب و حمایت‌های همه‌جانبه نخواهیم توانست به اهداف مطرح‌شده دست یابیم. بنابراین رسیدن به اهداف سند چشم‌انداز مستلزم همت و اراده همه‌جانبه و همکاری منسجم دستگاه‌های ذی‌ربط است تا بتوانیم به جایگاه شایسته برسیم و نوآوری‌های محققان کشورمان که جنبه تجاری‌سازی نیز دارد را به ثبت برسانیم و از منافع مادی صیانت کنیم و برای رفاه حال جامعه بهره ببریم.
- چه مشکلی در بخش پتنت‌سازی در آمریکا و اتحادیه اروپا داریم؟
بخش اعظم بودجه‌ای که برای ثبت اختراعات در مراکز معتبر بین‌المللی لازم است بحث نیاز ارزی است. در حال حاضر معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری جلساتی را برای برآورد نیاز متخصصان ما برای ثبت پتنت بین‌المللی تشکیل می‌دهد تا با رایزنی‌هایی که با دولت انجام می‌دهد بتواند ارز مورد نیاز را به آن اختصاص دهد. مشکل دیگری که با آن در این حوزه روبه‌رو هستیم این است که افراد زبده و متخصص برای ثبت اختراعاتمان را در مجامع معتبر بین‌المللی نداریم؛ به‌عبارت بهتر، وکلای پتنت تربیت نکرده‌ایم که باید به آن توجه شود و در همین راستا باید افرادی را به مراکز معتبر جهانی برای آموزش دوره‌های لازم اعزام کنیم تا با تخصص در این زمینه بتوانند از منافع ما دفاع کنند.
- آیا این کاستی تا‌کنون برای ما مشکل‌ساز شده است؟
ما در ثبت با مشکلاتی روبه‌رو هستیم ولی هنوز پرونده‌ای که به دادگاه برود و نیاز به دفاع ما داشته باشد نداشته‌ایم. اما متذکر می‌شوم که گلوگاه تجاری‌سازی و یکی از ملزومات آن در کنار استانداردهای معتبر بین‌المللی، ثبت پتنت است. اگر می‌خواهیم محصولاتمان در بازارهای بین‌المللی ارائه کنیم و به فروش برسانیم باید ثبت کنیم در غیر این صورت امکان کپی‌سازی آن وجود دارد و از سوی دیگر هم ممکن است ما را متهم به کپی‌سازی محصول کنند درحالی‌که با پتنت از حقوق اختراع خود به‌طور تمام و کمال می‌توانیم دفاع کنیم و کشورهای خریدار نیز به ما اعتماد خواهند کرد.
- چه هدفی در سند چشم‌انداز برای این حوزه درنظر گرفته شده است؟
در سند چشم‌انداز مشخص‌شده تا سال1404، دو درصد از تولید ثروت جهانی در حوزه نانو را به‌خود اختصاص دهیم. اگر بخواهیم به دودرصد سهم بازار دست یابیم باید میزان سرمایه‌گذاری و بودجه اختصاص داده شده به این حوزه نیز به دو درصد سرمایه‌گذاری جهانی در این فناوری برسد. سرمایه و منابع انسانی کشور در بخش نانو بی‌نظیر است و اگر ما زیرساخت‌های لازم را فراهم کنیم و بودجه مناسب را اختصاص دهیم به این دودرصد سهم بازار جهانی خواهیم رسید.
