وقتی معضلی دامنگیر پایتخت شود مسئولان ذی‌ربط را به تکاپو وامی‌دارد تا آنجا که هر مسئولی فرا خور دانش خود، راهکاری ارائه می‌دهد؛ از آبپاشی با شیلنگ و هواپیما گرفته تا تثبیت و مهار کانون‌های گردوغبار در عراق.
در این میان، برخی کارشناسان از جمله دکتر ناصر کرمی، اقلیم‌شناس بر این باور است که منشأ ریزگردها نه تالاب خشک شده هورالعظیم در عراق است و نه سدسازی در بالادست زیست‌بوم‌های آبی باعث بروز ریزگردها می‌شود. براین اساس، وی تأکید می‌کند هر گونه اقدامی برای مهار کانون ریزگرد در عراق البته سودی برای ایران ندارد. کرمی در ادامه می‌گوید: عجالتا برای مهار آن(ریزگرد) کاری از دست ما بر نمی‌آید و عطف به ماسبق می‌توانیم امیدوار باشیم همینطور که یک دفعه سرو کله‌اش پیدا شده، خودش هم کم‌کم رخت بربکشد و برود تا سالیانی دیگر که دوباره بیاید...». این اظهارات البته قابل تامل است.
اما برخی کارشناسان نظری کاملا مخالف دارند؛ همچنان‌که دکتر حسین آخانی، پژوهشگر منابع طبیعی و استاد دانشگاه تهران در مقاله‌ای که اخیرا در روزنامه همشهری به چاپ رسید درباره اینکه ریزگردها از کجا می‌آیند می‌گوید: «تقریبا همه دست‌اندرکاران دولتی و اغلب رسانه‌ها با نامیدن پسوند عربی از مسئولیت برخورد با ریزگرد شانه خالی می‌کنند اما گروه اندکی از کارشناسان ضمن آنکه منکر منشأ خارجی بخشی از ریزگردها نیستند با مستندات علمی اعتقاد دارند که از بین بردن تالاب‌ها، دریاچه‌ها و رودخانه‌ها در حوضه‌های آبریز بین‌النهرین (میان‌رودان)، کرخه و کارون و همچنین تمامی حوضه‌های آبریز داخلی از ارومیه گرفته تا بختگان و هامون یکی از مهم‌ترین عوامل گسترش ریزگردها در خاورمیانه است.» وی سپس می‌افزاید: «اینجانب با مطالعه میکروسکوپ الکترونی ریزگردهای خوزستان با مشاهده بقایای انواع موجودات آبزی به این نتیجه رسیدم که منشأ این ریزگردها تالابی است. نکته درخور تامل اینکه در مقاله علمی که در آخرین شماره Arabian Journal of Geoscience توسط سه محقق عراقی منتشر شده است؛ این سه محقق با ارائه شواهد و دلایل کاملا علمی به منشأ تالابی بودن این ریزگردها با استفاده از شواهد فیزیکی و بیولوژیکی اشاره کرده‌اند.»
ریزگرد همان گردوغبار است
گفته‌های کرمی واکنش‌های مختلفی را درپی داشت از جمله روز گذشته مهندس حمیدرضا عباسی، عضو هیأت علمی مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع در واکنش به این اظهارات به همشهری گفت: «ریزگرد(dust) به ذرات کوچک‌تر از دومیکرون اطلاق می‌شود که در اثر پدیده فرسایش بادی به‌وجود می‌آیند. در واقع dust در زبان فارسی ریزگرد است که پیش از این به آن گردوغبار اطلاق می‌شد و با مفهوم غبار (haze) کاملا متفاوت است. به گفته وی، گردوغبار یا ریزگرد مختص مناطق خشک و نیمه‌خشک است ولی معمولا غبار یا haze را برای مناطق مرطوب به کار می‌برند؛ پدیده‌ای که به‌دلیل آتش‌سوزی یا رطوبت بیش از حد هوا در مناطق شرجی ایجاد می‌شود.»
وی افزود: «در کتاب‌های مرتبط با فرسایش بادی واژه dust ، بارها برای گردوغبار به کار رفته است حتی در شماره اخیر مجله Aeolian research ، مقاله در خور توجهی درباره ریزگردهای موجود در سیستان درج شده است. آنچه مسلم است به ذراتی که توسط باد در هوا منتشر می‌شوند و در سرزمین‌های دورتر ریزش می‌کنند واژه dust یا گردوغبار و یا ریزگرد اطلاق می‌شود. با این وصف، آنچه امروز در آسمان ایران شاهدیم در واقع گردوغبار یا همان dust است.»
منشأ ریزگردها
این خاک‌شناس درباره منشأ ریزگردها هم تصریح کرد: «تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد منشأ بخش عمده ریزگردها کشور عراق و عربستان است. در مواردی هم ریزگردها از شمال آفریقا به ایران راه می‌یابند.» آن طور که این عضو هیأت علمی می‌گوید عوامل متعددی در شکل‌گیری ریزگردها نقش دارند که عبارت هستند از: عوامل اقلیمی مثل باد، باران، دما و خصوصیات خاک مانند رطوبت، میزان شوری و پوشش گیاهی سطح خاک. براین اساس می‌توان گفت در عراق در بخش خاک، تغییرات فراوانی رخ داده به‌طوری که با کاهش رطوبت خاک و افزایش شوری، حساسیت خاک برای فرسایش بادی بیشتر شده و در نتیجه سبب بروز پدیده گردوغبار شده است. در واقع تغییر رژیم آبی دجله و فرات باعث خشک‌شدن یا کاهش رطوبت هورها و دشت‌های رسوبی میان رودهای عراق شده است به‌طوری که با کمترین وزش باد، ذرات خاک به حرکت در می‌آیند.
عباسی خاطرنشان کرد: «آنچه در آن سوی مرزهای غربی و جنوب غربی کشور در حال وقوع است در شرق کشور- در دشت سیستان- نیز در حال وقوع است. تجربه دشت سیستان به ما نشان داده است که منشأ ریزگردها و تپه‌های ماسه‌ای، کف بستر دریاچه‌های خشک یعنی تالاب‌های سه‌گانه هامون است. توفان گرد وغبار ناشی از دشت سیستان حتی کشورهای افغانستان، پاکستان، هند و گذرگاه آبی عمان را نیز تحت‌تأثیر قرار می‌دهد و قادر است از ارتفاعات بلند نیز عبور کند.» وی در ادامه گفت: «تجربه سیستان نشان از این واقعیت دارد که یک منطقه بسیار کوچک مثل هامون صابری که کمتر از 150هزار هکتار مساحت دارد می‌تواند گستره عظیمی را متاثر کند.»
راهکارها
عباسی با اشاره به اینکه خشک شدن هامون به خاطر احداث سد «کجکی» و برداشت بیش از حد آب از رودخانه هیرمند اتفاق افتاده است، خاطرنشان ساخت: «این همان اتفاقی است که در عراق رخ داده یعنی احداث سد در بالا دست دجله و فرات در ترکیه و سوریه مانع ورود حقابه به این دو رودخانه می‌شود.» این عضو هیأت علمی مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع درباره راهکارهای مقابله با ریزگرد هم گفت: «کاهش ریزگرد و مقابله با آن کاری دشوار و بسیار پرهزینه است اما در عین حال، می‌توان با تثبیت تپه‌های ماسه‌ای بخشی از این معضل را برطرف کرد. برای نمونه، حدود 123هزار هکتار تپه‌های ماسه‌ای در خوزستان وجود دارد که تا‌کنون تنها 20درصد این تپه‌ها تثبیت شده است. از سوی دیگر، احیای تالاب‌ها و رعایت حقابه زیست‌بوم‌های پایین دست سدها از دیگر راهکارهای مؤثر در مقابله با ریزگردهاست که متأسفانه در گیرودار ملاحظات سیاسی از نظر دور مانده است.»