محسن پرنده، مدیر گروه بهداشت محیط و حرفه‌ای دانشگاه علوم پزشکی کرمان، در گفت‌وگویی با خبرنگار ما گفت: کانون‌های تولید و انتشار گردوغبار به دو دسته تقسیم می‌شوند؛ کانون‌های داخلی و کانون‌های خارجی. وی افزود: کانون‌های داخلی، پدیده بادهای محلی فصلی 120 روزه در استان‌های جنوب شرق ایران (از جمله استان سیستان وبلوچستان) و دامنه کوه‌های استان‌های خراسان جنوبی و رضوی و وجود دو کویر بزرگ در ایران که در حاشیه استان‌های کرمان و یزد قرار دارند و همچنین اراضی بیابانی در جنوب و جنوب غرب هستند . دسته دیگر کانون‌های داخلی، فعالیت‌های عمرانی در سطح شهرهاست که ساخت‌وساز، تسطیح وگودبرداری و... از جمله کانون‌های محلی تولید و انتشارگردوغبار در سطح شهرها هستند.
مدیر گروه بهداشت محیط و حرفه‌ای دانشگاه علوم پزشکی کرمان گفت:پدیده ریزگرد که به تازگی در کشورمان شایع شده است داستان مفصلی دارد. در ایران منشأ اصلی این پدیده کویرها و باتلاق‌های درحال خشک‌شدن عراق هستند که به آن اصطلاحا کانون خارجی می‌گویند.
محسن پرنده گفت: کانون‌های خارجی چندین سال است که کانون‌های فرامرزی جدید، اغلب نواحی غرب و جنوب غرب کشور را با فراوانی و شدت بیشتری تحت‌تأثیر قرار داده است که منبع آن کشور عراق و شرق سوریه است؛ هرچند که مناطق دیگری از جمله بخش‌هایی از اردن، کویت و عربستان نیز در ایجاد گردوخاک در ایران نقش دارند.
وی با بیان اینکه در ایران عامل و سرچشمه اصلی ریزگرد، بادهای شمال است، اضافه کرد: این باد که از خرداد تا شهریور فعال است، در شمال خاورمیانه شکل می‌گیرد و با گذر از کوه‌های ترکیه و شمال عراق، مانند قیفی به بیابان‌های عراق و سوریه سرازیر می‌شود و تا خلیج‌فارس و رسیدن به آب‌های آزاد پیش می‌رود.
وی افزود: وضعیت اراضی و بیابان‌های عراق هم در حال حاضر به‌گونه‌ای است که وزش بادهای نسبتا شدید و حرکات صعودی هوا باعث انتقال ذرات گردوخاک به نقاط دورتر می‌شود.مهندس پرنده گفت: این مسئله که ادعا می‌شود پدیده ریزگردها و شدت و تعداد رخداد آن طبیعی است به‌نظر من غیرواقعی است؛ شاید بتوانیم پدیده ریزگرد را پدیده‌ای طبیعی بدانیم اما تحقیقات متعدد نشان‌داده که در واقع، انسان باعث ازدیاد این پدیده است.
وی ادامه داد: تعداد رخدادهای ریزگردها نسبت به قبل افزایش چشمگیری داشته و اگر این روند طبیعی بود نباید آمارها اینقدر فاحش تغییر می‌کرد، همین مسئله نشان می‌دهد که پدیده ریزگردها ریشه انسانی دارد. ما قوانین طبیعت را رعایت نکرده و شتابان به سمت توسعه حرکت کردیم.مدیر بهداشت محیط دانشگاه علوم پزشکی افزود: ماجرا از آنجا شروع شد که صدام حسین به بهانه اینکه می‌خواهد اراضی کشاورزی را در شمال بصره گسترش دهد نهری به نام «نهر پنجم» یا «نهر صدام» به‌وجود آورد و این کار سبب شد تا تالاب «هورالعظیم» از بین برود (در واقع، این تالاب بزرگ‌ترین تالاب غرب آسیاست و در «کنوانسیون رامسر» نیز اهمیت فوق‌العاده آن ذکر شده است).
تالاب مرزی «هورالعظیم»، چشمه‌گیر گردوخاک بود و مانند یک جاروبرقی عمل می‌کرد اما اکنون همان بلایی که بر سر «آرال» در زمان شوروی سابق آمد، در مورد این تالاب هم در حال تکرار است و به همین سبب گردوغبارها در هوا پراکنده می‌شوند. در بین‌النهرین، شرق سوریه، جنوب ترکیه، عربستان و عراق، بدون‌‌توجه به ملاحظات بوم‌شناسی، طرح‌های توسعه‌طلبانه‌ای به اجرا درآمده که سبب شده امروز با پدیده ریزگردها مواجه شویم و اینها همه از عواقب طراحی غلط است. پرنده گفت: طرح‌های بلند پروازانه دولت عربستان نیز باعث به‌وجودآمدن دومیلیون هکتار چشمه گردوغبار شده است، علاوه بر اینها دولت ترکیه نیز از ضعف دولت مرکزی عراق استفاده کرده و پروژه‌های معطل‌مانده سدسازی خود را به اجرا درآورده و با حفر 24هزار حلقه چاه غیرمجاز و ساخت چندین سد در ازدیاد این پدیده می‌کوشد.
وی افزود: حدود شش‌سال قبل برنامه محیط‌زیست سازمان ملل با انتشار گزارشی از وقایعی که در سطح مجموعه تالاب‌های بین‌النهرین در حدفاصل بین دوکشور ایران و عراق رخ داده بود، به کشورهای منطقه هشدار داد که عواقب این تخریب‌ها در کمتر از یک دهه آینده به یک بحران تبدیل خواهد شد.
همان زمان سازمان ملل اعلام کرد که امیدوار است انتشار این گزارش به‌عنوان یک فراخوان برای کشورهای منطقه و همسایگان دجله و فرات جدی تلقی شود و راه را برای برقراری ارتباط هر چه بیشتر بین آنها به‌منظور بهره‌برداری عادلانه از منابع آب و برقراری صلح و امنیت هموار کند اما متأسفانه این هشدارها از سوی هیچ‌یک از کشورهای منطقه جدی تلقی نشد و در گزارش UNEP آمده است که سدسازی و احداث شبکه‌های زهکشی و آبیاری، 90درصد از بزرگ‌ترین و زیباترین تالاب خاورمیانه را به بیابان و نمکزار تبدیل کرده است. تالاب‌های بین‌النهرین در منتهی الیه رودخانه‌های کرخه و دجله و فرات قرار دارند.
در 40 سال گذشته ترکیه و عراق بیش از 32 سد بزرگ روی دو رودخانه دجله و فرات احداث کردند و پروژه‌های بزرگ انتقال آب مانند نهر صدام، وسعت این مجموعه تالاب‌ها را به یک دهم مقدار طبیعی خود تقلیل داد. ایران نیز با ساخت سدهای متعدد در حوضه آبریز کرخه، ورودی آب هورالعظیم را کاهش داده است.
به این ترتیب اگر چه تا سال 1977 سدها و کانال‌های آبیاری متعددی در حوضه آبریز دجله و فرات در ترکیه، عراق و سوریه ساخته شد اما عمده تغییرات رخ‌داده در بین‌النهرین از سال 1977 آغاز شد. هر چند افکار عمومی، فاجعه نابودی بین‌النهرین را تنها به حکومت صدام حسین دردهه 90 میلادی نسبت می‌دهد اما گزارش سازمان ملل نشان می‌دهد که دولت ترکیه بیشترین سهم را در سدسازی و مسدود کردن جریان آب دجله و فرات داشته است.
مدیر بهداشت محیط دانشگاه علوم پزشکی کرمان گفت: طرح‌های مدیریت منابع آب دجله و فرات در ترکیه در سال 1977 آغاز شد و تا سال 1989 در قالب این برنامه 22سد و 19 نیروگاه آبی ساخته شد که آب مورد نیاز 7/1 میلیون هکتار از اراضی کشاورزی را با حجم ذخیره مخزن 32میلیارد متر‌مکعب تأمین می‌کرد.
درقالب همین پروژه در سال 1992 سد آتاتورک با حجم مخزن 30میلیارد متر مکعب به همراه تونل انتقال آب سان لیورفا احداث شد. وی گفت: مهم‌ترین سازه انسان‌ساخت روی دجله در فاصله سال‌های 90 تا 95 میلادی به وقوع پیوست، به‌طوری که در این زمان از 3121 کیلومتر مربع هور مرکزی تنها 98کیلومتر مربع باقی ماند که نشان می‌دهد حدود 97درصد آن در مدت پنج‌سال از بین رفته است.
مهندس پرنده گفت: اگر نوع نگاهمان را تغییر دهیم و خردمندانه با کشورهای منطقه بر سر یک میز بنشینیم و سر موضوعی به نام محیط‌زیست به تفاهم برسیم، می‌توان با این پدیده مقابله کرد. در واقع باید پذیرفت که محیط‌زیست یک کالای لوکس یا فانتزی نیست و با حیات اجتماعی و سلامت مردم سر و کار دارد و در قانون اساسی هم به صراحت به آن اشاره شده است. خلاصه باید بپذیریم که همه کشورهای منطقه سبب تشدید ریزگردها شده‌اند و باید به جای اتهام‌زنی به یکدیگر، ما و همسایگان بنشینیم و شجاعانه مسئولیت کارهای خود را برعهده بگیریم و اشتباهات را جبران کنیم.
وی گفت: در گذشته سه کشور ایران، عراق و عربستان به‌صورت مشترک هزینه‌های مالچ‌پاشی این زمین‌ها را تأمین می‌کردند و تمام زمین‌ها در فصل خاصی از سال مالچ‌پاشی می‌شدند. مالچ نوعی فراورده چسبنده نفتی است که برای تثبیت شن‌های روان در بیابان‌ها استفاده می‌شود. جنگ عراق و تغییر رویه این دولت‌ها در دهه اول هزاره سوم میلادی سبب فراموشی این کار و در نتیجه افزایش ریزگرد در استان‌های غربی وجنوب غربی ما و سرانجام تقریباً در سراسر ایران شد.
مدیر گروه بهداشت محیط دانشگاه علوم پزشکی کرمان افزود: در پدیده گردوغبار، ذرات ریز، دارای اثرات بالقوه مهمی بر سلامت انسان هستند و تهدید جدی برای سلامت مردم محسوب می‌شوند؛ خصوصا در افرادی که دارای سابقه بیماری‌های تنفسی و قلبی- عروقی هستند. متداول‌ترین نشانه‌های پدیده گردوغبار تحریک چشم‌ها و راه‌های فوقانی هوایی(دهان، بینی و حلق) است.
وی با بیان اینکه همه ناگزیر به استنشاق هوا هستیم، اضافه کرد: از این‌رو برای پیشگیری از بروز عوارض نامطلوب آلودگی هوا نباید در معرض هوای آلوده قرار بگیریم و باید از ورزش کردن در این هوا جدا خودداری شود چون فعالیت ورزشی باعث افزایش ضربان قلب و دستگاه تنفسی و متعاقب آن افزایش ورود هوای آلوده به ریه‌ها می‌شود.
ترکیب خطرناک گردوغبار با آلودگی هوا
مدیر گروه بهداشت محیط دانشگاه علوم پزشکی کرمان توصیه کرد: مردم سعی کنند تا پیش از بهبود شرایط آلودگی هوا حتی‌الامکان در منازل بمانند و از سفرهای غیرضروری خودداری کنند. وی ادامه داد:گردوغبار موجود در هوا اگر توأم با آلودگی هوا باشد ضرر زیادی برای مردم خواهد داشت. وی گفت: برخی از افراد از جمله سالخوردگان، خردسالان و مبتلایان به بیماری‌های ریوی و قلبی که قدرت تحمل این وضعیت را ندارند بیش از همه در معرض آسیب هستند. مهندس پرنده گفت: آنچه باعث تشدید وضعیت موجود می‌شود آلودگی‌های عمدتا شیمیایی ناشی از سوخت خودروها در شهرهای بزرگ است که با این گردوغبار مخلوط شده و خیلی راحت به مردم انتقال پیدا می‌کند و برای جلوگیری از این آلودگی‌ها تنها راه، استفاده از ماسک‌های مخصوص است نه ماسک‌های معمولی چرا که ماسک‌های معمولی و دستمال قادر به جلوگیری از این آلودگی‌ها نیستند.
مدیر گروه بهداشت محیط حرفه‌ای دانشگاه علوم پزشکی کرمان استفاده از ماسک را یکی از راه‌های حفاظت در برابر آلودگی هوا دانست و افزود: در استفاده از همین ماسک‌ها هم باید نکاتی را رعایت کرد. وی گفت: ماسک‌های کاغذی به لحاظ اینکه آلاینده‌ها را از خود عبور می‌دهند به هیچ وجه توصیه نمی‌شوند و بهتر است از ماسک‌های فیلتردار و ماسکی که دهان و بینی را به‌طور کامل پوشش دهد استفاده شود.مهندس پرنده گفت:استفاده از اینگونه ماسک‌ها، خصوصا در این فصل باعث احساس گرما شده و راحت نیست، مضاف براینکه تنفس با استفاده از ماسک از حالت معمولی دشوارتر است و افراد دارای سوابق بیماری‌های قلبی- عروقی و تنفسی باید با پزشک خود مشورت کنند. وی ادامه داد: ماسک‌ها باید هر یک و نیم تا دو ساعت تعویض شوند چراکه باتوجه به‌وجود میکروب‌ها در سطح آنها چنانچه مرتب تعویض نشوند، خود منبعی از آلودگی می‌شوند.وی افزود: در زمان بروز پدیده گردوغبار میزان دید به‌شدت کاهش پیدا خواهد کرد لذا رعایت موارد ایمنی اهمیت زیادی خواهد داشت. اگر در اتومبیل از سیستم تهویه مطبوع استفاده می‌کنید، آن را درحالت چرخش مجدد قرار دهید تا ورود هوای آلوده وگردوخاک به‌خودرو کاهش پیدا کند.
