منطقه وفس با قدمت چند هزار ساله دارای گویش وفسی، آب و هوای بسیار مطبوع، آب فراوان، باغات و زمین‌های زراعی و چشم‌اندازهای بسیار زیبا است. نام این منطقه به صورت‌های گوناگون ازجمله وفس Vafs، وبس Vabs، وَوس Waus، وُوس Waūs.تلفظ می‌شود.
آداب و رسوم شب یلدا در روستای وفس
روستای وفس در شمال غربی استان مرکزی و شمال شهرستان کمیجان قرار دارد و منطقه وفس یکی از مناطق قدیمی و سکونت گاه مادها بوده است.
در دوران اسلامی، این منطقه جزئی از ایالت جبال بود که عراق عجم نامیده می‌شد. وفس در طول تاریخ اسلامی مرکز استقرار و حکومت نایب الحکومه‌ها بود.
در اولین تقسیمات جغرافیایی ایران در سال 1316 شمسی، منطقه وفس به عنوان یکی از بخش های شهرستان اراک در نظر گرفته شد. بخش وفس سه منطقه وفس، بزچلو و شراء را در بر می گرفت. وفس تا سال 1382شمسی، بخش بود و در این سال، بخش وفس حذف و شهرستان کمیجان جای آن را گرفت.
منطقه وفس تا سال ۱۳۸۲ به بخش وسیعی از شمال استان مرکزی اطلاق می‌شد که دربرگیرنده ۷۱ روستا با جمعیتی در حدود ۷۷۰۰۰ نفر بود، اما در آخرین تقسیمات «منطقه وفس» فقط به یک روستا که همان «روستای وفس» می‌باشد محدود شد.
جمعیت فعلی این روستا، طبق آخرین سرشماری در حدود ۲۰۰۰ نفر می‌باشد که در فصول بهار، تابستان و پاییز، این جمعیت به دو تا چند برابر می‌رسد.
روستای وفس از شمال به ساوه، از جنوب به کمیجان، از غرب به همدان و از شرق به تفرش محدود است. مساحت تقریبی این روستا ۲۰ کیلومتر مربع و ارتفاع آن از سطح دریا ۲۱۰۰ متر است.
وفس در حصاری از کوههای نسبتاً بلند واقع شده است و از سمت جنوب، مشرق و مغرب در محاصرهٔ کوهستان قرار دارد و تنها از سمت شمال به درختستانها و باغهای میوه منتهی می‌شود.
فاصله وفس تا شهر کمیجان ۱۸ کیلومتر و تا اراک مرکز استان ۱۲۰ کیلومتر می‌باشد و این روستا در فاصله مساوی از همدان، ساوه و اراک واقع شده است.
روستای وفس از لحاظ ارتباطی در یک موقعیت بن بست واقع شده و تنها راه ارتباطی مهم آن، جاده‌ای آسفالته به طول ۱۸ کیلومتر است که وفس را به کمیجان و از آنجا به سایر نقاط متصل می‌کند.
کوههای وفس بین کوههای همدان و تفرش قرار دارد و از سمت شمال شرقی به کوههای ساوه متصل می‌گردد، این کوهها در جنوب به صورت دیواری قرار گرفته‌اند و رشته‌ای از شرق به غرب کشیده شده به طوری که عبور از آن فقط از طریق «گردنه حاجی رضوان» امکان‌پذیر است.
بلندترین قلهٔ این رشته کوه، «قله قلنجه» با ۲۷45 متر ارتفاع می‌باشد. از دامنه شمالی چند رشته دیگر منشعب می‌شود و از جهت جنوب به شمال کشیده می‌شود. از ارتفاعات دیگر آن می‌توان به کوههای «هَرسهول»، «دی نساء»، «قلعه کهنه»، «گااُولَ»، «ماندر»، «گانِوَ»، «حاجی رضوان»، «دبرین»، «آبی رنگ»، «کلّه موشمای»، «کلّه اَیَنبار» و«کوه خیبر» اشاره کرد.
یکی از قدیمیترین و فقیرترین گویشها از جهت تعداد سخنگویان به آن، گویش وفسی می‌باشد. این گویش در منتهی الیه حدود مرزی استان مرکزی با استان همدان، در شمال شهرستان اراک استفاده می‌شود؛ در روستای وفس و سه روستای همجوار، یعنی چهرقان در غرب و فرک و گورچان در شرق. این مناطق تقریباً در یک خط فرضی واقعند که ساکنین این روستاها به این لهجه سخن می‌گویند؛ البته در گویش این روستاها به طور جزئی تفاوتهایی مشاهده می‌شود ولی اصل و مبنای آنها یکی است.
لهجه وفسی که به «وُوسی» موسوم است بنا به آنچه پژوهشگران گفته‌اند، لهجه‌ای از تاتی است. ابراهیم دهگان در کتاب فقه اللغه در ضمن معرفی وفس و واقعه کشتار جمعی آن، گویش وفس را ‹‹ یکی از لهجه‌های قدیم پارسی باستان و شاخه‌ای از تاتی ›› می‌نامند.[۲] دکتر معین در جلد چهارم فرهنگ خود تحت عنوان ‹‹ وفسی ››(Vafsi) منسوب به وفس، لهجه اهالی وفس نام می‌برند.[۳] آقای افتخار زاده در کتاب گزیده‌ای بر دیوان همافر عراقی وفسی از قول نامبرده می‌نویسد: «نامبرده زبان خویش را تاتی خوانده است.» [۴] و همچنین در مجله «ایران کوده» م. مغدم که درباره گویش دلیجان، آشتیان و وفس بحث کرده، لهجه وفس را تاتی خوانده است.
در فهلویات باباطاهر همدانی کلمات مشابه زیادی با گویش وفسی وجود دارد که به نمونه‌هایی اشاره می‌شود:
«دیرم» (دارم) : تن محنت کشی دیرم خدایا، دل حسرت کشی دیرم خدایا
«ته» (تو) : بی ته یارب به بستان گل مرویا
«وینم» (ببینم) : گرم دسترس نبی آیم ته وینم
«بَسُم» (بشوم، بروم) : بسم آنان بوینم که ته وینند
«بوره» (بیا) : دمی بوره بوین حالم ته دلبر
«سوته» (سوخته) : بوره سوته دلان با ما بنالیم
«واتنی» (گفتنی) : به کس درد دل مو واتنی نه
تخت‌کشی (گیوه‌کشی):
تخت‌کشی فن ساختن تخت گیوه است. این حرفه از قدیمیترین صنایع دستی وفس می‌باشد که از تاریخ پیدایش آن اطلاع دقیقی در دست نیست و منحصرا" در استان مرکزی، در وفس و سنجان که فاصله زیادی از آن دارد رونق داشته است.
این نوع تخت از پارچه‌های نخی و لباسهای مندرس کرباسی تهیه می‌شد که امروزه بیشتر از شلوارهای کهنه جین استفاده می‌کنند به این ترتیب که پود آن از این پارچه‌ها و به شکل نوارهایی نازک تهیه می‌شود و تار آن از پوست گاو می‌باشد و همچنین پنجه و پاشنه تخت را نیز از پوست گاو تهیه می‌کنند و بعد از اتصال تار و پود به هم، دور آن را حاشیه زده و اضافات آن را می‌برند و تخت درست می‌کنند که به آن «تخت کهنه‌ای» یا «تخت ملکی» می‌گویند.
این حرفه مخصوص مردان بوده و افرادی که تخت کشی، شغل اصلی آنها می‌باشد بیشتر در فصل تابستان و زمستان به اینکار مبادرت می‌ورزند و بقیه افرادی که به کشاورزی یا کار دیگر مشغول می‌باشند در اوقات فراغت به تخت کشی می‌پردازند.
رویه چینی (گیوه چینی):
این هنر مخصوص زنان روستا می‌باشد و آنان با استفاده از نخ تابیده در ضخامتهای مختلف، که اصطلاحا آن را یک لایه یا چند لایه گویند، و سوزن مخصوص به گیوه چینی می‌پردازند. گیوه یا مستقیما بر روی «تخت ملکی» بافته می‌شود و یا ابتدا روی تختهٔ مخصوص بافته می‌شود و بعد از اتمام کار آن را جدا کرده و به روی تخت اصلی می‌دوزند.
قالی بافی، جاجیم بافی، سبد بافی، تهیه نمد از جمله مشاغل رایج در روستای وفس است.
از مردان علمی و ادبی وفس می‌توان به شخصیتهای چون «آیت‌الله شیخ عبدالنبی وفسی عراقی(مرجع تقلید)»، «سید عبدالحمید (اولین شهید مشروطیت)»، «همافر عراقی»، «میرزا رفیعا»، «ابوالقاسم خاکی» و دیگر بزرگان اشاره کرد.
از شخصیتهای بنام دیگر این روستا می‌توان به مرحوم حاج محمد خان دارابی(حکیم گیاهی)،علیرضا ملائی ،علی قلی خان، سرهنگ عطاءا.. نبوی، سید محمود نبوی(اولین وکیل دادگستری)و محمد رضا اشراق (اولین قاضی دیوان عالی کشور) دکتر فریدون و سید حبیب الهگ نبوی اشاره کرد.
روستای وفس، ماسوله استان مرکزی:
روستای زیبای وفس در حصاری از کوههای نسبتاً بلند واقع شده است و از سمت جنوب، مشرق و مغرب در محاصرهٔ کوهستان قرار دارد و تنها از سمت شمال به درختستانها و باغهای میوه منتهی می‌شود.آخرین اظهار نظر سرپرست میرتث فرهنگی استان مرکزی از تلاش برای تبدیل کردن این روستا به هدف گردشگری کشور و روستاهایی مانند ماسوله و ابیانه است.
گویش باستانی وفسی / گویش وفسی در اشعار باباطاهر
یکی از قدیمیترین و فقیرترین گویشها از جهت تعداد سخنگویان به آن، گویش وفسی است که در منتهی الیه حدود مرزی استان مرکزی با استان همدان، در شمال شهرستان اراک استفاده می‌شود.
در روستای وفس و سه روستای همجوار، یعنی چهرقان در غرب و فرک و گورچان در شرق، به این لهجه سخن می‌گویند، البته در گویش این روستاها به طور جزئی تفاوتهایی مشاهده می‌شود ولی اصل و مبنای آنها یکی است.
در فهلویات باباطاهر همدانی کلمات مشابه زیادی با گویش وفسی وجود دارد مانند، دیرم به مفهوم دارم.
تن محنت کشی دیرم خدایا، دل حسرت کشی دیرم خدایا
گویش وفسی یادگاری از زبان باستانی تاتی به گواه پژوهش‌ها
لهجه وفسی که به " وُوسی" موسوم است بنا به آنچه پژوهشگران گفته اند، لهجه‌ای از زبان باستانی تاتی است.
ابراهیم دهگان در کتاب فقه اللغه در ضمن معرفی وفس و واقعه کشتار جمعی آن، گویش وفس را یکی از لهجه‌های قدیم پارسی باستان و شاخه‌ای از تاتی می‌نامند.
دکتر معین در جلد چهارم فرهنگ خود تحت عنوان وفسی (Vafsi) منسوب به وفس، لهجه اهالی وفس نام می‌برند.
آب و هوای دلچسب بهاری در سرزمین فسیل های آهکی:
وفس با آب و هوای دلچسب، چشم اندازهای طبیعی، مزارع و باغ ها، چشمه های آب فراوان، بافت تاریخی منحصر بفرد و قابلیت های ورزش های کوهستانی اش در قلب کوهستان و در میان کوههای با ارتفاع زیاد قرار گرفته است. برخی گردشگران خبر از وجود فسیل خایی در کوهها و صخره های این روستا خبر می دهند.
آنان بر این باورند، کوههایی که روستای زیبای وفس را محصور کرده از نوع آهکی و رسوبی است و در این کوهها بقایای موجودات زنده که در لایه های زمین مانده اند به وفور دیده می شود.
از کوهنوردی تا غارنوردی در وفس
بلندترین نقطه ی وفس، کوه قلنجه با ارتفاعی در حدود 2745 متر در جنوب وفس و پستترین نقطه آن محلی در دشت وسیع انجمن در شمال وفس با ارتفاعی در حدود 1550 متر است.
خانه های مسکونی روستا با بافتی متراکم در یک طبقه با ایوان و سقف مسطح بر روی دامنه کوهها ساخته شدهاند و کوچه باغ های پیچ در پیچ آن با درختان سایه دار جلوه بسیار زیبایی دارند.
باغات ایجاد شده در میان درهها و زمین های زراعی در شیب کوهپایهها چشم اندازی بسیار تماشایی به این منطقه بخشیده است، هم امگان کوهنوردی است هم غارنوردی.
امامزاده حاجی رضوان
منطقه بکر وفس دارای امامزاده ای به نام امامزاده حاجی رضوان است که گردشگرانی که به وفس می روند از زیارت آن دریغ نمی‌کنند.
این امامزاده با جاذبه‌های معنوی در تکاپوی دیدن جاذبه‌ها، آرامش خاصی به بازدیدکنندگان می‌بخشد.