برای مردم عادی نیز از اخلاق می‌گفت و ایشان را توصیه می‌کرد تا پیراهن تقوایشان چرک نشود. او که خود را «خدمتگزار» می‌نامید و درس تساهل می‌داد، با برخی شاگردان پیشین خود نیز بی‌تعارف بود. هم خشونت و یکدندگی بوعلی را به میهمانی نرمی و رواداریِ محیی‌الدین می‌برد، و هم در لحظه تصمیم، «آیات شیطانی» را به انقلابی‌ترین شیوه، مردود اعلام می‌کرد. اینها همه از امام شخصیتی می‌ساخت که در مرز باریک میان یک سیاستمدار حرفه‌ای و یک رهبر انقلابی قرار داشت. او به‌راستی «جامع اضداد» بود. در متن حاضر حجت‌الاسلام محمد‌علی خسروی، معاون امور فرهنگی و ارتباطات موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره) به برخی از این وجوه شخصیت امام می‌پردازد. در پایان نیز به برخی از فعالیت‌های این موسسه اشاره می‌شود.
رمز ماندگاری نهضت
پس از گذشت 18 سال از ارتحال حضرت امام خمینی همچنان شور و شوق مردم را برای بزرگداشت امام(ره) شاهد هستیم اما به راستی رمز ماندگاری نهضت امام(ره) در چیست؟ امام خمینی تنها شخصیت جهان اسلام است که بیشترین تاثیر را در دو قرن گذشته بر پیروان آیین محمدی(ص) داشته و به عنوان یک مصلح واقعی تحولات گسترده و عمیقی را در ابعاد سیاسی، فرهنگی و اجتماعی رقم زده است و جالب آنکه این تحولات عظیم اجتماعی برای هیچ‌یک از سیاستمداران و تحلیل‌گران در دنیا قابل پیش‌بینی نبود آن هم به دست یک شخصیت روحانی که در گوشه‌ای از حوزه علمیه به تدریس فقه و فلسفه اشتغال داشت. امروز در محافل مختلف و مراکز علوم سیاسی به دقت ریشه‌های نهضت امام خمینی را مورد بحث و بررسی قرار می‌دهند تا اولا راه مقابله با آن را بیابند و ثانیا از تکرار چنین پدیده‌ای جلوگیری کنند.
ما نیز باید ریشه‌ها و روش‌های قیام امام را بررسی کنیم تا بتوانیم در شکست توطئه‌ها و تداوم این نهضت الهی به وظیفه خود عمل کنیم. زیرا چنانکه می‌دانیم علت محدثه انقلاب علت مبقیه هم هست و ما اگر به درستی عوامل به وجود آورنده انقلاب را بشناسیم در می‌یابیم همان عوامل در مسیر حرکت حال و آینده ما موجب بقا و پایداری نهضت خواهد بود. به عنوان مثال یکی از مهمترین عوامل انقلاب اسلامی حضور قاطبه مردم در صحنه‌های اجتماعی بود. امام خمینی(ره) بر این حضور تکیه فراوان داشت و به اشکال گوناگون حضور مردم را نهادینه کرد به طوری که هر سال تقریبا یک انتخابات سراسری برگزار شده و به مناسبت‌های مختلف آحاد مردم در امر حکومت و تعیین سرنوشت خود شرکت کرده‌اند.
دشمنان نیز به این اکسیر گرانبها پی برده‌اند و با نقشه‌های مختلف همواره درصدد پاشیدن گرد یاس و ناامیدی بر دل مردم و جدا کردن آنان از نظام و یا ایجاد تفرقه بین طوایف و قومیت‌ها و اقشار مختلف برآمده‌اند. اگر ملت ما این رمز را دریابد قطعا انقلاب اسلامی بیمه خواهد شد. امام خمینی(ره) در یکی از بیانات خود می‌فرمایند: اتحاد و وحدت رمز است. کلید است این رمز را حفظ کنید.
به هر حال یکی از وظایف اساسی مراکز علمی ما به ویژه حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌ها تبیین علمی پیدایش انقلاب اسلامی است که باید در حوزه علمیه متناسب با علوم حوزوی و در دانشگاه متناسب با رشته‌های دانشگاهی این مباحث حیاتی مورد بحث و تحلیل قرار گیرد و با مطرح کردن دیدگاه‌های مختلف، نظر صحیح را با استناد به مدارک و استدلال‌های علمی ارائه کنند و به روخوانی چند متن در قالب چند واحد درسی بسنده نکنند.
اگر ما بخواهیم این انقلاب عظیم به نسل‌های بعدی هم برسد و زمینه‌ای برای قیام مصلح کلمه و استقرار عدالت واقعی باشد حتما باید از پشتوانه علمی قوی و مستدل برخوردار باشد و آن هم جز از طریق دانشگاه و حوزه امکان‌پذیر نیست.
پشتوانه مردمی و حرکت علمی
حال در اینجا این سوال طرح می‌شود که مباحث علمی و آکادمیک برای تداوم انقلاب ضروری است در حالی که در ابتدای بحث برای حضور توده مردم نقش اساسی قائل شدیم آیا این دو با هم در تعارض ا ند؟ البته اگر حضور مردم در صحنه حضوری کورکورانه و از روی ناآگاهی و صرفا احساسی باشد حتما با هم متعارضند. اما اگر حضور از روی آگاهی و شناخت و با پشتوانه علم و معرفت بود چنانکه در انقلاب اسلامی چنین بود هیچ تعارضی ندارند بلکه لازم و ملزوم یکدیگرند. چه بسا عده‌ای تصور کنند که حضرت امام صرفا یک روحانی خوش بیان و سخنوری توانا بود که توانست احساسات مردم را در جهت اهداف خاص تحریک کند. این‌گونه افراد شناخت کاملی از امام(ره) ندارند گرچه مرید و علاقه‌مند به ایشان هم باشند.
متاسفانه این‌گونه سطحی‌نگری‌ها به خاطر این است که ما و رسانه‌های ما نتوانسته‌ایم یا نخواسته‌ایم ابعاد و شخصیت علمی امام را بیشتر مطرح کنیم. امام قبل از آنکه نهضت خود را آغاز کند سال‌های مدید به عنوان مدرس برجسته حکمت و فلسفه و دارای شاگردان ممتاز در این رشته بودند و سال‌ها نیز به عنوان یک مجتهد توانا کرسی فقه و اصول را اداره می‌کردند که عمده مراجع عالیقدر امروز از شاگردان حوزه فقه ایشان بودند. فقه و فلسفه دو رشته جداگانه هستند که اگر کسی بتواند در یکی تبحر داشته باشد به تکمیل رشته دیگر نمی‌رسد و امام جزو استثناهایی بودند که در هر دو رشته در حد فوق‌تخصص صاحبنظر بودند. علاوه بر آن دو رشته مهم در علم عرفان چه عرفان نظری و چه عرفان عملی که خود رشته مجزا و نیازمند استعداد و فرصت خاص است امام(ره) سرآمد عارفان عصر خود بود. تعلیقات امام(ره) بر کتاب فصوص‌الحکم و یا کتاب فوق‌العاده ارزشمند مصباح الهدایه نشانگر اطلاعات عمیق و اشراف کامل حضرت امام خمینی بر این رشته علمی که مختص خاص‌الخواص است می‌باشد.
فقیه و فیلسوف و عارف و مفسری که جامع علوم عقلی و نقلی است و دارای چنین پیشینه درخشان علمی در بالاترین سطح است مسلما وقتی انقلاب و نهضتی را پی‌ریزی می‌کند آن انقلاب از پشتوانه علمی فراوانی برخوردار خواهد بود. پایه‌گذاران انقلاب‌ها در جهان نوعا خود تئوریسین و نظریه پرداز نبوده‌اند بلکه مجریان شجاع و دارای ویژگی‌های خاص بوده‌اند که از علم و دانش دانشمندان نظریه‌پرداز دیگری بهره برده‌اند مانند لنین و استالین که با پشتوانه افکار مارکس و هگل انقلاب کمونیستی را برای چند دهه مستقر کردند و شاید این ویژگی در انقلاب اسلامی ایران در میانه همه انقلاب‌های جهان منحصر‌به‌فرد باشد که رهبر و بنیانگذار آن خود تئوریسین و نظریه‌پرداز و دانشمند و متفکر بود. امام نظریه ولایت فقیه را که مبنای حکومت اسلامی قرار داد در حوزه علمیه نجف مطرح کرد و علمای نجف را به چالش کشید و چندین جلسه درس را به آن اختصاص داد و مبانی علمی آن را استوار کرد. این‌گونه نبود که با سخنان شعارگونه مردم را هدایت کند بلکه سال‌های متمادی به بحث‌های دقیق و طرح نظریه‌ها و مبانی اساسی اسلام پرداخت و ماحصل آن اندوخته‌های فراوان از علوم مختلف معقول و منقول بود.
اگر مجموعه ارزشمند صحیفه امام را که شامل بیانات و بیانیه‌های ایشان است با دقت مطالعه کنید در پس هر جمله‌ای دریایی از معارف و حکمت خواهید یافت. البته امام در پی سخنرانی‌هایشان کمتر آیه و روایت می‌خواندند اما در اثر تسلطی که به آیات و احادیث داشتند همه سخنان ایشان ملهم از آیه و روایت بود. گویی مفهوم آیه و حدیث را در قالب عباراتی دیگر و با ادبیات دیگر بیان می‌کردند به عنوان مثال در این جمله زیبای امام راجع به شهید مدرس دقت کنید که فرمود: مدرس زنده است تا تاریخ زنده است. گویی این جمله ترجمه گویایی از حدیث شریف نهج‌البلاغه است که حضرت علی(ع) به کمیل بن زیاد فرمودند: العلماء باقون مابقی الدهر. یعنی دانشمندان پایدارند تا روزگار پایدار است و چه قدر این جمله امام «مدرس زنده است تا تاریخ زنده است» قرابت و خویشاوندی نزدیک با حدیث فوق دارد. دیگر سخنان امام هم همین‌گونه است.
یعنی روح آیات الهی و احادیث معصومین در سخنان ایشان دمیده شده بود و شاید جاذبه بی‌نظیر سخنان امام خمینی به خاطر همین نکته باشد. به قول بابا‌طاهر:
چو شو گیرم خیالت را در آغوش
سحر از بسترم بوی گل آید
ارتباط مستمر امام(ره) با کلام خدا و کلام پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار به گونه‌ای که خود را محو در کلام خداوند می‌دید موجب شده بود که کلام آن مرد الهی جاذبه و تاثیر ویژه‌ای بیابد و منشأ برکات فراوان در جهان اسلام بلکه جهان بشریت شود.
موسسه ای برای حفظ آثار
موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی برای چه منظوری تاسیس شد و هم‌اکنون چه وظایفی را بر عهده دارد؟ داستان تاسیس موسسه به مرحوم حجت‌الاسلام والمسلمین حاج سید احمد خمینی برمی‌گردد. ایشان در سال 1367 طی نامه‌ای به محضر امام اظهار کردند که از شما مطالب و آثار فراوانی اعم از کتاب، دست‌نوشته، سند، فیلم و نوار در مراکز مختلف موجود است اگر همه آنها در یک جا سامان یابد تا از هرگونه تحریف و نابودی در امان بماند بهتر است. این نامه چند بند دارد. در یک بند آمده است که تنها پرونده‌های جنابعالی در سازمان امنیت شاه (ساواک) حدود 400 مجله است که هر مجله 500 صفحه است. امام خمینی(ره) ضمن تایید صلاحیت و کفایت و امانتداری فرزند عزیزشان مسئولیت این کار را به عهده ایشان نهادند. مرحوم حاج احمد آقا در این راستا اقدام به تاسیس موسسه‌ای با نام «موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی می‌کرد و در سال 1368 در قالب ماده واحده مورد تصویب مجلس شورای اسلامی قرار گرفت. اهم وظیفه آن طبق مصوبه مجلس عبارت است از:
1 - جمع‌آوری کلیه آثار حضرت امام(ره)
2 - نگهداری و حفظ آثار
3 - تنظیم و تدوین و انتشار آثار
4 - نظارت بر صحت انتساب مطالب به حضرت امام(ره) تا هیچ‌گونه تحریفی در کلمات ایشان ایجاد نشود.
خوشبختانه این موسسه تاکنون اقدامات وسیعی را در جمع‌آوری آثار امام انجام داده و گنجینه گرانبهایی را پدیده آورده است و تاکنون تمام آثار امام را با کیفیت مطلوب چاپ و منتشر کرده و عمده آنها را به زبان‌های خارجی و برخی را به 22 زبان ترجمه و نشر داده است. آخرین اثر منتشر شده مجموعه 22 جلدی با نام سیر مبارزات امام خمینی(ره) به روایت اسناد ساواک است که کلیه این اسناد بدون کمترین دخل و تصرف تدوین و چاپ شده و دارای اسناد بسیار ارزشمندی است.
همچنین موسسه مذکور دارای پژوهشکده‌ای با نام پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی است که تاکنون ده‌ها دانشجو در رشته‌های پژوهشی در زمینه انقلاب اسلامی و دیدگاه‌های حضرت امام تا مقطع دکتری تربیت کرده است و در زمینه تربیت نیروی انسانی و کارشناسان متعهد و آشنا به مبانی حضرت امام خمینی(ره) کارهای اساسی هم در تهران و هم در دفتر پژوهشی قم انجام داده است. مرکز عروج فیلم و نیز نشر عروج در عرصه انعکاس دیدگاه‌های امام آثار فراوانی را پدید آورده‌اند و البته عظمت امام و گستردگی اقدامات آن رهبر کبیر چیزی نیست که بتوان با یک موسسه کوچک حق آن را ادا کرد بلکه این موسسه در حد مقدور خود منابع را در اختیار پژوهشگران، هنرمندان، فیلمسازان، نویسندگان و سایر علاقه‌مندان قرار می‌دهد تا هر کس به گونه‌ای در نشر اندیشه‌های زندگی ساز و سعادت آفرین حضرت امام نقشی داشته باشد.