«ربا» يكي از بدترين نوع‌هاي پول حرام است و هر آن ممكن است وارد زندگي ما بشود. دليل ناخواسته‌اش هم اين است كه معمولا نمي‌دانيم چطور ممكن است دچارش شويم. يا در مواقع ضرورت، چه راه‌هاي ديگري براي خروج از يك بحران مالي داريم كه لازم نباشد پيش هر كسي و با هر شرايطي دست دراز كنيم. مهم‌تر اينكه در اينطور مواقع، منافع زودگذري براي خودمان تعريف مي‌كنيم كه نزول گرفتن و نزول‌دادن را توجيه مي‌كنيم؛ معامله‌اي كه شرع و عقل به مخالفتش برخاسته‌اند.
چطور شكل مي‌گيرد؟
ربا در فرهنگ معين اينطور معني شده: «بيشي، افزون شدن، نشو و نماكردن، سود يا ربحي كه داين از مديون مي‌ستاند و نسيه خريدن و فزون گرفتن.» عرب‌ها وقتي چيزي زياد مي‌شود و رشد مي‌كند مي‌گويند: «ربا الشيء». به اين خاطر به مال افزايش يافته شده، ربا مي‌گويند و خلاصه اينكه ربا يعني دريافت زيادي در مبادله 2 كالاي هم جنس يا دريافت اضافي در قرض با شرط قبلي. اين نكته‌ها تعريف ربا را كامل مي‌كند:
هر نوع دريافت اضافه بر قرض كه از پيش تعيين شده باشد، ربا به‌حساب مي‌آيد و حرام است. لازم هم نيست اين مازاد، حتما پول يا كالا باشد اما اينكه بدهكار بدون شرط قبلي چيزي به طلبكار بدهد حرام نيست. حتي مستحب است وقتي قرض را پس مي‌دهيم هديه‌اي هم همراه آن بدهيم.
ربا مصداق تعهد گرفتن ظالمانه است. به‌طور مثال، وام گيرنده به‌خاطر نيازهاي ضروري مجبور به دريافت آن شده باشد البته بعضي علما معتقدند كه جبران تورم ربا نيست. چون جبران كاهش ارزش پول، ارزش اضافي حساب نمي‌شود. البته كاهش ارزش پول را بايد دقيق و منصفانه حساب كنيد. براي همين، در اين موارد پيشنهاد مي‌كنند كه طرفين با هم مصالحه كنند.
دلايل نهي از آن چيست؟
بر حرام بودن ربا در اسلام تأكيد شده، اما بعضي از دلايل عقلي‌اش از اين قرار است:
يكي از مهم‌ترين علت‌هاي حرمت ربا، فساد و نابودي اموال، كاهش فعاليت‌هاي تجاري و ايجاد ركود اقتصادي است. در واقع، رواج رباخواري معاملات و مبادلات اقتصادي را كم مي‌كند. امام‌رضا(ع) مي‌فرمايد: «خداوند به اين دليل ربا را حرام كرد كه اين كار موجب فساد اموال مي‌شود.»
ربا باعث مي‌شود آدم‌ها هيچ انگيزه‌اي براي راه‌انداختن كار هم نداشته باشند جز سودجويي. سودجويي كه اساس رابطه آدم‌ها باشد، همه به هم به چشم اسكناس‌هاي در حال حركت نگاه مي‌كنند. ضمن اينكه راحت‌ترين كار اين است يكي كه سرمايه‌اي دارد، بدون هيچ زحمتي بنشيند و سود پولش را بخورد.
آيا با خريد يك شكلات مشكل حل مي‌شود؟
حيله به راه‌هاي چاره‌اي مي‌گويند كه براي فرار از حرمت ربا به‌كار مي‌برند تا با استفاده از بعضي از معاملات و عقود كه ظاهري شرعي دارند، به هدف‌شان برسند. مثل همين كارهايي كه امروز در بازار تاحدي رايج شده كه مثلا يك شكلات را مي‌خرند 2ميليون تومان و بعد از چند دقيقه همان شكلات را 5ميليون تومان مي‌فروشند و خريدار شكلات 5ميليوني در حقيقت ربا گرفته و بايد اصل پول و سود آن را بدهد. نظربسياري از مراجع و از جمله امام‌خميني(ره) بر اين است كه در هر صورت حيله باطل است. چون بازي با الفاظ باعث تغيير حقيقت نمي‌شود.
اگر گرفتار شديم چه كنيم؟
اگر بنا به هر دليلي درگير چنين معامله‌اي شديم، بايد به‌دنبال راهي باشيم كه پا پس بكشيم چرا كه جلوي ضرر را از هر جا بگيري منفعت است.
1- رد كردن سود: اگر نزول داده‌ايم، بايد تمام سود پولي را كه گرفته‌ايم به صاحبش برگردانيم. اگر مقدار ربا معلوم نيست بايد با صاحب آن مصالحه كنيم. يعني راضي‌اش كنيم. اگر هم با واسطه ربا داده‌ايم و از هيچ راهي معلوم نيست ربا به كي داده شده بايد از طرف ربا گيرنده صدقه بدهيم.
2- خمس: اگر مال به‌دست آمده از ربا قاطي بقيه اموال‌مان شده و نمي‌شود جدايش كرد، بايد خمس كل اموال‌مان را بدهيم.
مجازات‌هايش چيست؟
اين دنيايي: اصل 49قانون اساسي درآمدهاي ناشي از ربا را غيرمشروع مي‌داند. از طرفي هم ماده 595قانون مجازات اسلامي ربا را جرم مي‌داند و براي آن مجازات درنظر گرفته. قسمتي از متن ماده قانون اين است: «... مرتكبين اعم از ربا دهنده، ربا گيرنده و واسطۀ بين آنها، علاوه بر رد اضافه به صاحب مال، به شش‌ماه تا 3 سال حبس و تا 74 ضربه شلاق و نيز معادل مورد ربا به‌عنوان جزاي نقدي محكوم مي‌گردند.» جرم ربا با توجه به ماده 727 از جرائم غيرقابل گذشت است. يعني براي پيگيري اين جرم لازم نيست كسي شكايت كند، جرم به محض اطلاع مراجع قضايي و انتظامي قابل پيگيري و تعقيب است.
آن دنيايي: ربا جزء گناه‌هاي كبيره است. از آن گناه‌هايي كه زياد از انجامش نهي شده و انجام دهنده‌اش تهديد شده؛ تهديدهايي كه تا مرز بدبختي دائمي و محروميت از رحمت خدا مي‌رود. در قرآن، ربا معادل جنگ با خدا معرفي شده. از آنجا كه ظاهر اين گناه يك معامله اقتصادي ساده به‌نظر مي‌رسد، براي بيان بزرگي زشتي و باطن اين گناه به ظاهر ساده، تشبيه‌هاي تكان‌دهنده‌اي در روايت‌ها آمده است مثلا اينكه رباخوارها روز قيامت ديوانه محشور مي‌شوند. يكي از اين عاقبت‌ها را بخوانيد بقيه را مي‌توانيد حدس بزنيد.
از پيامبر(ص) نقل شده است: «وقتي به معراج رفتم دسته‌اي از مردم را ديدم كه به حدي شكم آنها بزرگ بود كه هرچه تلاش مي‌كردند بلند شوند و راه بروند، براي آنها ممكن نبود و مدام زمين مي‌خوردند و مردم از روي شكم‌هاي‌شان رد مي‌شدند. از جبرئيل سؤال كردم: اينها چه كساني هستند و جرم‌شان چيست؟ جواب داد: اينها رباخواران هستند.»