در اين شرايط ما حكم يابنده را خواهيم داشت. اما در شرع تعريف شده در اسلام، چه وظايف و دستوراتي براي يابنده يك شيء تعريف شده است؟ آيا مي‌تواند آن را براي خودش بردارد يا بي‌اعتنا از كنار آن رد شود؟ براي رسيدن به پاسخ اين سؤال‌ها و موارد مشابه از حجت‌الاسلام والمسلمين ابراهيم رازيني همداني، مشاور عالي نماينده ولي‌فقيه و رئيس هيأت فقهي و حقوقي سازمان اوقاف و امور خيريه خواستيم تا در اين صفحه همراه‌مان باشد و به آنها پاسخ بدهد. توجه كنيد كه در اين صفحه فقط به كليات موضوع پرداخته شده و شما مي‌توانيد براي دريافت پاسخ سؤالات ديگر خود با دفتر مرجع تقليدتان تماس بگيريد.
- تعريف مال گمشده
در شرع به مال گمشده‌اي كه پيدا مي‌شود و مشخص نيست كه صاحب آن چه‌كسي است، «لقطه» مي‌گويند. در احاديث نيز آمده كه بهتر است كسي مال لقطه را از زمين برندارد و به آن دست نزند، شايد صاحب آن باز گردد و مالش را پيدا كند.
- شرايط مال گمشده
يادمان باشد كه به هر چيزي كه روي زمين افتاده باشد لقطه نمي‌گويند. مال گمشده يا همان لقطه ۳ شرط دارد كه شامل اينها مي‌شود. اول: صاحب مال آن را گم كرده باشد؛ يعني عوض شدن كفش‌ها در مساجد و هيئت‌ها و يا چيزهايي كه از دست سارق و غاصب مي‌گيرند، مال گمشده محسوب نمي‌شود. دوم: مالك آن شيء و وسيله به هيچ وجه مشخص نباشد. سوم: مالي گمشده به شمار مي‌رود كه انسان آن را از روي زمين بردارد.
- ارزش مال گمشده
اگر شيء يا كالايي كه ما آن را پيدا مي‌كنيم ارزشي بيش از يك «درهم شرعي» داشته باشد، شيئي ارزشمند محسوب مي‌شود و وظيفه يابنده در اين شرايط اين است كه بي‌درنگ اعلام كند مالي را پيدا كرده تا شايد صاحب آن زود‌تر پيدا شود. چنانچه به عمد اعلام نكند و اين كار را به تأخير بيندازد، معصيت كرده است.
- مال بي‌ارزش يا كم ارزش
اگر مبلغ ريالي شيء يا كالا و يا پولي كه پيدا مي‌شود كمتر از يك درهم شرعي باشد، شخص يابنده امكان تملك آن را پيدا خواهد كرد و نيازي به اعلام هم ندارد. هر چند باز بهتر است مبلغ همان را هم از طرف صاحبش صدقه بدهد. يك درهم شرعي معادل 2/4 گرم نقره (حدود 5 هزار تومان) است.
- پيدا كرديم چه كار كنيم؟
هنگامي كه چيزي را روي زمين ديديم، تا زماني كه آن را برنداريم، نسبت به آن مسئوليتي نداريم. اما شخصي كه چيزي را پيدا مي‌كند به لحاظ شرعي نسبت به آن مكلف خواهد بود. شخص يابنده بايد در چند مرحله نسبت به پيدا كردن مالك يك شيء گمشده اقدام كند.
- چطوري اعلام كنيم؟
شخص يابنده بايد خودش يا كسي از طرف خودش نسبت به اعلام پيداشدن شيء و كالا اقدام كند. او بايست در هفته اول به‌صورت روزانه و سپس يك نوبت در هفته در جمع مردم و نزديكي مكاني كه شيء را پيدا كرده موضوع را اعلام كند. پرس وجو كردن براي پيدا كردن مال نيز جزو شرايط همان هفته اول به شمار مي‌رود. شخص يابنده تا مدت يك‌سال موظف است كه به اين روند ادامه بدهد.
- يك سال گذشت، چه كنيم؟
اگر يك سال گذشت و هيچ‌كس براي گرفتن مال لقطه باارزش به شخص يابنده مراجعه نكرد، مي‌تواند اين كار‌ها را انجام بدهد؛ نخست اينكه مال را به‌صورت امانت نزد خود نگه دارد و اگر روزي صاحبش آمد و نشانه‌ها را داد آن را به او تحويل بدهد. در اين شرايط اگر ضرر و زياني به شيء گمشده وارد شد يا از بين رفت هيچ‌گونه مسئوليتي به‌عهده شخص پيداكننده نخواهد بود. دوم اينكه معادل مالي آن را حساب كند و از طرف صاحبش در راه خدا صدقه داده يا آن را به يك فقير بدهد.
- به قيمت روز حساب كنيم؟
گاهي اوقات پيش مي‌آيد كه شما شيئي مثل يك انگشتر را پيدا مي‌كنيد و به‌دنبال صاحب آن هم مي‌گرديد اما پس از مدت تعيين‌شده از پيدا كردن مالك آن نااميد شده و جنس نيز همچنان نزد شما باقي مي‌ماند. حالا پس از گذشت چندسال قيمت آن كالا بيشتر مي‌شود. در چنين مواقعي بايد قيمت همان شيء باارزش را مطابق روز محاسبه كرده و بهاي آن را به نيت صاحبش صدقه بدهيد.
- اگر صدقه داديم و مالك پيدا شد
يك وقت‌هايي هم اينگونه مي‌شود كه مالك شيء گمشده باارزش پس از يك‌سال پيدا مي‌شود و نشانه‌هاي درستي هم مي‌دهد، در چنين شرايطي بايد مالك شيء را راضي كنيد و اگر آن را فروخته و مبلغش را صدقه داده‌ايد، بايد عين همان مبلغ را به صاحبش بازگردانيد.
- مواد خوراكي و فاسدشدني را چه‌كار كنيم؟
همين طور توي راهي داريد مي‌رويد كه يك بسته آجيل و شكلات كه مشخص نيست مالك آن چه‌كسي است پيدا مي‌كنيد، در چنين شرايطي مي‌توانيد تا پيش از فاسد شدن كالا آن را نزد خودتان نگه داريد و اگر مالكش پيدا نشد آن را مصرف كنيد. نگران بعد از آن هم نباشيد، چرا كه اگر مالك مواد خوراكي و فاسدشدني پيدا شد مي‌توانيد مبلغ همان كالا را به او بازگردانيد. ضمن اينكه فراموش نكنيد پس از مصرف موادغذايي و فاسدشدني كه پيدا مي‌شوند بايد معادل مبلغ آن را از طرف صاحب آن در راه خدا صدقه بدهيد.
- لابه‌لاي خريد، چيزي پيدا كرديم چه كنيم؟
اين مورد هم ممكن است براي برخي از ما پيش بيايد؛ اينكه مواد و وسايلي را مي‌خريم اما ناخودآگاه وسايل ديگري را هم در آنها پيدا مي‌كنيم. حالا بايد با وسايل پيدا شده چه كنيم؟ اگر صاحب كالا را بشناسيم و مثلا بدانيم اجناس اضافي براي خود مغازه داراست كه تكليف مشخص است اما يك وقت‌هايي مالك آنها مشخص نيست، مثلا شخصي يكسري كالا به‌صورت فله‌اي خريده و وسط آنها يك كالاي نامرتبط با سفارش‌اش پيدا مي‌كند. در اين شرايط هم مي‌توانيد آن شيء را به تصرف خودتان درآوريد، اما مبلغ مابازاي آن را در راه خدا صدقه بدهيد.
- چيزي را توي راه پيدا كرديم چه كنيم؟
كنار يك جاده در حال حركت هستيم يا پياده داريم از جايي عبور مي‌كنيم، وسط راه چيزي را پيدا مي‌كنيم كه اتفاقا باارزش هم هست؛ يعني ارزش آن از ميزان تعيين‌شده از سوي شرع بيشتر است. برداشتن چيزي كه در سر راه قرار دارد في نفسه كراهت دارد. اما اگر به هر دليلي خواستيم آن را برداريم بايد مسئوليت آن را نيز بپذيريم؛ يعني همان داستان پرس‌وجو و اعلام پيدا شدن شيء بايد از سوي ما انجام شود تا مدت يكساله آن
سربيايد. باز هم پس از گذشت اين مدت مي‌توانيد آن را نزد خودتان به امانت نگه داريد و مبلغ مابازاي آن را صدقه بدهيد.
- كبوتري روي بام خانه‌مان نشست چه كنيم؟
گاهي اوقات متوجه مي‌شويم كه پرنده‌اي مثل كبوتر و قناري يا پرندگاني ديگر كه داراي ارزش مادي هستند وارد خانه‌مان مي‌شوند يا مثلا در مناطق روستايي مي‌بينيم كه حيواني مثل يك راس گوسفند وارد گله ما شده است. اينگونه حيوانات ممكن است نشانه‌هايي داشته باشند و ما موظفيم از طريق همان نشانه‌ها، حيوان را به صاحبش بازگردانيم. اما گاه پس از پرس‌وجو از همسايه‌ها و اطراف نيز نمي‌توانيم صاحب حيوان را پيدا كنيم. باز بايد معادل قيمت آن را به‌دست بياوريم يا حيوان را بفروشيم و مبلغش را صدقه بدهيم.
- چند سال بعد پشيمان شديم چه كنيم؟
مالي را پيدا كرده‌ايم كه مي‌دانيم مالك آن چه‌كسي است؛ مثلا مي‌دانيم صاحب آن يكي از همكاران يا دوستانمان است اما در آن لحظه به دلايل مختلف شيء را به مالكش برنمي‌گردانيم. چند مدتي مي‌گذرد و ما پشيمان مي‌شويم. بايد هر طور شده رضايت صاحب آن را به‌دست بياوريم. مي‌توانيم قيمت به‌روز شده همان كالا را محاسبه كرده و به صاحبش برگردانيم يا اگر مقدور است شبيه همان كالا را به مالكش برگردانيم. يك وقت‌هايي هم در همان لحظه پيدا كردن نمي‌دانيم كه مالكش كيست و چند سال بعد متوجه مي‌شويم. در چنين شرايطي باز هم بايد معادل ارزش روز آن شيء را در راه خدا صدقه بدهيم.
ماجراي گمشده‌ها- اگر كسي چيزي را پيدا كند و ديگري بگويد مال من است در چه صورتي مي‌تواند مال را به او تحويل بدهد؟
پاسخ: درصورتي مي‌تواند شيء را به او تحويل بدهد كه نشانه‌هاي آن را بگويد و يقين پيدا كند كه آن چيز مال او است ولي اگر ذكر نشانه‌ها فقط موجب گمان مالك بودنش باشد مخير است كه شيء را به او تحويل بدهد يا از دادن به او خودداري كند.
- اگر كسي به مسجد برود و كفش‌اش را ببرند آيا مي‌تواند كفش ديگري را كه جاي آن گذاشته‌اند ببرد؟
پاسخ: اگر كفش او را ببرند و كفش ديگري به جاي آن بگذارند چنانچه بداند كفشي كه مانده مال كسي است كه كفش او را برده درصورتي كه از پيدا شدن صاحبش مايوس شود يا برايش مشقت داشته باشد مي‌تواند به‌جاي كفش خودش بردارد ولي اگر قيمت آن از كفش خودش بيشتر باشد بايد هر وقت صاحب آن پيدا شد مابه‌التفاوت مبلغ زيادي قيمت را به او بدهد و چنانچه از پيدا شدن او نااميد شود بايد با اجازه حاكم شرع مابه‌التفاوت قيمت را از طرف صاحبش صدقه بدهد. اگر احتمال دهد كفشي كه مانده مال كسي نيست كه كفش او را برده، حكم مجهول‌المالك را دارد؛ يعني بايد صاحبش را جست‌و‌جو كند و اگر از پيدا شدن او نااميد شد از طرف او به فقير غيرسيد صدقه دهد.
- اگر مثلا وسيله‌اي در اتوبوس پيدا كرديم و آن را به بخش اشياي گمشده اتوبوسراني تحويل داديم، به وظيفه‌مان عمل كرده‌ايم؟
پاسخ: اگر شما مطمئن شويد كه مسئولان اتوبوسراني به وظيفه‌شان براي پيدا كردن مالك عمل مي‌كنند، مي‌توانيد اشياي پيدا شده را به آنها تحويل بدهيد.
- اگر كسي مالي پيدا كرد و قصد انجام وظيفه را در حال يا آينده نداشت درصورتي كه آن مال همراهش باشد، نماز خواندن با آن چه صورتي دارد؟
پاسخ: نماز خواندن با آن اشكال دارد و بايد نسبت به ديني كه به گردن گرفته عمل كند.
- حكم اموالي كه يك بچه غيربالغ پيدا مي‌كند چيست؟
پاسخ: ولي او به وظايف يابنده لقطه عمل كند.
- اگر كسي مال لقطه را برندارد اما با دست يا پا آن را جابه‌جا كند، مثلا از يك طرف خيابان بردارد و آن طرف خيابان بگذارد، چه حكمي دارد؟
پاسخ: در اين شرايط نيز نسبت به مال پيدا شده ضامن خواهد بود و بايد مطابق با حكم شخص پيداكننده مال عمل كند.