زيارت در فقه شيعه نيز جايگاه ويژه‌اي دارد و براي شخص زائر، مقام و منزلتي والا تعريف شده است؛ چنانكه در عرف كشورمان نيز براي زائران بيت‌الله الحرام، عتبات عاليات و مشهد مقدس عناوين حاجي، كربلايي و مشهدي همرديف نام‌شان و به عنوان يك شأن ديني به‌كار برده مي‌شود تا آنها را از ديگران متمايز سازد. زيارت نيز همچون ديگر اعمال مذهبي، شرايط و ويژگي‌هاي خاص خودش را دارد. در اين صفحه بيشتر با زيارت و احكام آن آشنا خواهيد شد.
- زيارت در شرع يعني چه؟
طبق معناي شرعي، زيارت به‌معناي ديدار و ملاقات است. زيارت در لغت و آنچه ميان مسلمين مشهور است نيز ملاقات با رسول اكرم(ص) و انبياي الهي، ائمه معصومين(ع)، اولاد طاهرين معصومين(ع)، اولياي الهي، مؤمنين و در مجموع، نيكان و خوبان است ؛ حال مي‌خواهد اين ملاقات هنگام حيات آن بزرگان انجام شود يا پس از وفات و شهادت آنها صورت بگيرد.
نكته مهم: در شرط زيارت آمده كه شخص حتما بايد در محل حاضر شود. بدين ترتيب ارتباط تصويري، تلفني، اينترنتي يا از راه دور و به هر شكل ديگري، زيارت شرعي محسوب نمي‌شود.
- زيارت‌هاي واجب كدام است؟
زيارت‌ها به ۲ صورت كلي واجب و مستحب تقسيم مي‌شوند.
اول: زيارت واجب كه همان زيارت خانه خداست.
دوم: زيارت‌هايي كه في‌نفسه مستحب محسوب مي‌شوند اما در شرايط خاص حكم واجب را پيدا مي‌كنند. زيارت‌هاي مستحب مي‌تواند در 3شرط نذر، عهد و قسم به زيارت‌هاي واجب تبديل شود. شرط چهارم هم اين است كه پدر و مادر به فرزندشان امر كنند كه به زيارت مستحب برود. اينجا هم مطابق با شرع، زيارت مستحب تبديل به امري واجب مي‌شود.
- زيارت‌هايي كه مؤكد است
اگر چه زيارت پيامبران، امامان معصوم(ع)، اولياي الهي و بزرگان دين امري مستحب است اما سفارش‌ها و توصيه‌هايي براي برخي زيارت‌ها وارد شده كه در نهايت، استحباب آنها به مستحب مؤكد تبديل مي‌شود. به‌عنوان مثال، برخي از علما و فقها در گذشته زيارت حضرت سيدالشهدا(ع) را براي كسي كه مستطيع است لازم مي‌دانستند و مي‌گفتند شيعيان آن حضرت حداقل يك‌بار در عمرشان به زيارت آن حضرت مشرف شوند. حتي روايت‌هايي وجود دارد كه براي شخص مستطيع خوب نيست فاصله 4ساله ميان زيارت‌هاي حرم حضرت امام‌حسين(ع) بيفتد و كراهت شديد دارد كه كسي درصورت استطاعت به اين زيارت ويژه نرود. زيارت عمره مفرده هم با اينكه امري مستحب است اما برخي از مجتهدين انجام يك‌باره آن را براي هر شخص واجب دانسته‌اند و در اين مسئله، هر مؤمن بايد به‌نظر مرجع تقليد خود عمل كند. در حديثي از وجود مقدس پيامبر اكرم(ص) نيز آمده كه هر كس مرا چه در زمان حيات و چه پس از وفاتم زيارت كند، همانند كسي است كه خداوند متعال را زيارت كرده باشد. زيارت ديگر ائمه‌معصومين و بزرگان دين نيز جايگاه ويژه‌اي در شرع دارد و نسبت به آن سفارش فراوان شده است. زيارت بارگاه ملكوتي حضرت امام رضا(ع)، زيارت حضرت معصومه(س) و زيارت حضرت ابوالفضل(ع) نيز جزو مستحبات مؤكد آورده شده است.
- آداب شرعي زيارت
در زيارت حرم مطهر معصومين(ع) اموري مستحب شمرده شده كه بجاي آوردن آنها ثواب زيادي دارد كه به بخشي از آنها اشاره مي‌شود.
مستحب است كه پيش از زيارت به همان نيت غسل صورت بگيرد. پوشيدن لباس پاكيزه و تميز، خوشبو كردن و عطر زدن، ذكر خداوند متعال و خواندن قرآن كريم، وضو گرفتن علاوه بر غسل زيارت، خواندن اذن دخول، ورود با پاي راست به حرم و خروج با پاي چپ، حركت با طمأنينه و آرامش، خواندن ذكر‌الله اكبر لااله الا‌الله وحده لا شريك له و خواندن زيارت‌نامه‌هايي كه از معصومين وارد شده است نيز جزو مستحبات زيارت به شمار مي‌رود. همچنين مستحب است كه در حرم امامان معصوم(ع)، 2ركعت نماز زيارت خوانده شود. البته خواندن نماز زيارت براي امامزاده‌ها وارد نشده و زائران مي‌توانند نمازهاي ديگري را در اين مكان‌هاي مقدس بخوانند. در مقابل، بگومگو، مجادله با ديگران و سخن اضافه و عجله هنگام حركت كراهت زيادي دارد و مؤمنين بايد از انجام اين امور در مكان‌هاي مقدس اجتناب كنند.
هنگام زيارت هر مكان مقدسي (چه حرم معصومين(ع) باشد يا حرم امامزاده‌ها و بزرگان دين و قبور مؤمنين) هيچ‌كس اجازه ندارد حركت و رفتاري را كه موجب اهانت شود انجام دهد. در بحث تعريف اهانت نيز عرف جامعه معيار قرار مي‌گيرد و اگر رفتاري در يك جامعه مصداق هتك حرمت يا اهانت باشد انجام دادن آن جايز نيست. مثلا دراز كشيدن يا خوابيدن مقابل ضريح معصومين(ع) يا امامزاده‌ها درحالي‌كه همه مشغول زيارت هستند معمولاً مصداق كم توجهي و اهانت است و انجام اين عمل جايز نيست. اما گاه پيش مي‌آيد كه حرم از زائران خالي مي‌شود، درها بسته مي‌شود و برخي افراد هم در گوشه‌اي استراحت مي‌كنند. در اين شرايط كه عرف، آن عمل را اهانت تلقي نمي‌كند، انجام آن ممنوعيتي ندارد. پس شرايط زماني، مكاني، كيفيت عمل و عرف معمول جامعه در اينكه يك عمل در حرم بزرگان اهانت تلقي بشود يا نه، بسيار نقش تعيين كننده‌اي دارد.
- احكام زيارتگاه‌ها چيست؟
حرم مطهر ائمه معصومين حكم مسجد را دارد و احكام شرعي مسجد بر آن جاري است. بدين‌ترتيب، نجس كردن آن حرام است و اگر به هر دليلي اين اتفاق بيفتد، تطهير آن فوريت دارد و بايد سريعا اقدام شود. همچنين ورود افراد معذور (مانند شخص جنب يا زنان در زمان عادت ماهانه) همانطور كه به مسجد جايز نيست، به داخل حرم مطهر ائمه معصومين(ع) جايز نيست.
البته بخش‌هايي از حرم ائمه‌معصومين شامل شبستان‌ها، رواق‌ها و حياط و صحن‌هاي فرعي شامل اين حكم نمي‌شود بلكه تنها حضور اشخاص معذور در بخش اصلي حرم‌ها حرام است.
حرم حضرت‌عبدالعظيم(ع) و ديگر امامزاده‌ها حكم مسجد را ندارد اما بهتر است كه افراد معذور به حرمت آن بزرگان وارد بخش حرم اصلي نشوند و از فاصله دور، اداي احترام كنند.
نكته ديگر اينكه در بخش‌هايي از حرم‌هاي امامزاده‌ها كه حالت مسجد را پيدا كرده، حضور افراد معذور جايز نيست چرا كه آن مكان كاملا شرايط مسجد را داراست.
- زيارت‌نامه بخوانيم
يكي از اموري كه هنگام زيارت مستحب شمرده شده، خواندن زيارت‌نامه‌هايي است كه از خود امامان معصوم(ع) وارد شده است. هر كدام از معصومين(ع) زيارت خاص خودشان را دارند و بهتر است كه فرد زائر زيارت ويژه همان معصوم را هنگام زيارت بخواند. علاوه بر اينها، زيارت‌نامه‌هايي هم داريم كه مي‌توان آنها را براي جميع معصومين(ع) خواند. در ميان زيارت‌نامه‌هاي معروف هم مي‌توان به زيارت جامعه كبيره اشاره كرد كه از وجود مبارك امام هادي(ع) وارد شده است. همچنين زيارت «امين‌الله» جزو زيارت‌نامه‌هاي بسيار معتبر است.
- زيارت احيا و اموات
۲ نوع زيارت در روايت‌ها سفارش شده كه هر كدام منشأ خيرات و مبرات گوناگوني است.
زيارت مؤمنين: ديدار با مؤمنين و اشخاصي كه به تدين شهره‌اند، به‌ويژه مومنيني كه عالم باشند ثواب زيادي دارد. البته زيارت مؤمنين به غير از صله‌ارحام است. در صله‌ارحام، حتما بايد زيارت شونده رابطه نسبي و يا سببي با شخص داشته باشد اما در زيارت مؤمنين، ملاك فاميل بودن نيست. مثلاً ممكن است همسايه‌ها، دوستان يا اساتيدتان جزو مؤمنين باشند كه ديدار با آنها حكم زيارت دارد.
زيارت اهل قبور: در سيره عملي نبي اكرم(ص) و ائمه اطهار(ع) آمده كه يكي از برنامه‌هاي ثابت اين بزرگواران، زيارت اهل قبور بوده است، همچنين در روايت‌ها توجه خاصي به زيارت اهل قبور شده است، به‌ويژه زيارت مزار والدين كه حكم صله ارحام را نيز دارد.
- زيارت نيابتي هم داريم؟
زيارت جزو اموري است كه نيابت‌پذير است؛ چه واجب باشد و چه مستحب. البته زيارت نيابتي هم شرايطي دارد كه در ادامه خواهيد خواند. حج جزو زيارت‌هايي است كه مي‌توان آن را نيابتا به جاي آورد. اگر شخصي خودش مستطيع باشد نمي‌تواند به نيابت از ديگران به حج تمتع برود. همچنين تا زماني كه خود شخص زنده است نمي‌تواند براي انجام حج نايب بگيرد و بايد خودش اين واجب را به جاي آورد. اگر كسي مستطيع بوده و حج برايش واجب شده اما به‌دليل عدم‌سلامتي نمي‌تواند به اين سفر برود يا اميدي هم نيست كه بتواند در آينده به سرزمين وحي برود مي‌تواند به جاي خودش نايب زيارت بگيرد، اما اگر اميد بهبودي وجود داشته باشد بايد صبر كند تا در آينده شخصا اين واجب را به‌جاي آورد. زيارت‌هاي مستحبي را نيز مي‌توان به‌صورت نيابتي انجام داد. تفاوت زيارت‌هاي مستحبي نيابتي با زيارت‌هاي واجب نيابتي در اين است كه شخص در نيابت واجب تنها بايد نايب يك نفر باشد اما در زيارت‌هاي مستحبي، امكان نيابت براي جمع هم وجود دارد. نيابت هم براي شخص مرده و هم زنده مطابق با شرايطي كه گفته شد امكان پذير است. همچنين در زيارت‌هاي نيابتي مستحبي، زائر مي‌تواند اين كار را تبرعي (رايگان) انجام بدهد يا براي اين كار اجرت بگيرد.
- اذن دخول بخوان و داخل شو
رعايت حقوق ديگر زائران هنگام زيارت چگونه است؟
يكي از آداب مهم زيارت اين است كه مراعات حال ديگر زائران در تمام مكان‌هاي مقدس مورد توجه قرار بگيرد. مثلا در برخي از زيارت‌نامه‌ها آمده كه اين بخش از زيارت‌نامه در بالاي سر حضرت خوانده شود يا بخش ديگر در روبه‌روي آن باشد. اما اگر انجام اين امور براي ديگر زائران دردسر ايجاد مي‌كند و باعث اذيت‌شان مي‌شود لازم نيست صورت بگيرد چرا كه حفظ حرمت مؤمن از خواندن زيارت مستحب مهم‌تر است. همچنين كساني كه در حرم‌هاي مطهر مشغول خواندن نمازهاي وارده يا دعا و قرآن هستند بهتر است شرايط را درنظر بگيرند و فرصت انجام اين امور را در مكان‌هاي خاص به ديگران بدهند.
- آيا حتما بايد پول بدهيم؟
بسياري از زائراني كه به زيارت حرم‌هاي مطهر ائمه معصومين(ع) يا امامزاده‌ها مي‌روند وجهي را در ضريح آن بزرگواران مي‌اندازند. اگر اين وجوه براي عمران و آباداني حرم‌ها در حدي كه لازم و واجب باشد صرف شود ثواب دارد اما در غيراين صورت، انداختن وجه يا طلا و امثالهم ضرورت شرعي ندارد و زائران مي‌توانند اين وجوه را در جاهاي ديگري كه ضرورت بيشتري دارد (مانند كمك به فقرا و رفع حاجت مالي مؤمنين نيازمند و...) صرف كنند. اما اگر شخصي نذر كرده باشد كه مثلا پس از حاجت گرفتن، فلان مبلغ را در داخل ضريح مكان مقدسي بيندازد واجب است كه نذرش را ادا كند.
- آيا با غسل زيارت حرم پيامبر(ص) و ائمه(ع) مي‌توان نماز خواند؟
آيات عظام، حضرت امام (ره)، مقام معظم رهبري، آيت‌الله بهجت (ره)، آيت‌الله صافي و آيت‌الله فاضل‌لنكراني(ره) در اين رابطه فرموده‌اند كه نمي‌توان با غسل زيارت نماز خواند و بايد وضو هم گرفت مگر آنكه غسل جنابت باشد. آيت‌الله مكارم شيرازي نيز معتقدند با همه غسل‌هاي واجب و مستحب معتبر مي‌توان نماز خواند و گرفتن وضو واجب نيست اما احتياط مستحب آن است كه در غيرغسل جنابت (مانند غسل زيارت) وضو هم بگيرد.