خمس به 7چيز تعلق ميگيرد اما آنچه فراگير و مبتلابه محسوب مي‌شود خمس بر مازاد درآمد است كه محاسبه و پرداخت آن احكامي دارد. ما اينجا بيشتر به احكام مربوط به همين خمس درآمد پرداخته‌ايم. شما براي آگاهي از جزئيات احكام مربوط به 6 مورد ديگر كه خمس به آنها تعلق ميگيرد بايد به توضيح‌المسائل مرجع تقليد خود مراجعه كنيد. كليات احكام مربوط به خمس را به كمك يك كارشناس مذهبي، اينجا جمع‌آوري كرده‌ايم.
- خمس به چه درآمدي تعلق ميگيرد؟
يكي از فراگيرترين مواردي كه پرداخت خمس آن واجب است، خمس درآمد محسوب مي‌شود. بر هر فرد واجد شرايط واجب است خمس درآمد مازاد بر «مؤونه» خود را پرداخت كند. اما مؤونه چيست؟ منظور از مؤونه در اينجا هزينه سالانه است و عبارت است از مخارجي كه فرد براي اصلاح امر معاش و معاد خود و خانواده تحت تكفل خويش مصرف مي‌كند؛ مثل مخارج و هزينه‌هاي خوراك، پوشاك، مسكن، اثاث خانه، وسيله نقليه، كتاب، مسافرت‌هاي متداول، صدقات، جوايز، نذورات، كفارات، مهماني‌ها و غيره.
نكته يك: منظور از درآمد در اينجا، مال و ثروتي است كه از راه فعاليت‌هاي اقتصادي به‌دست مي‌آيد و به‌اصطلاح، عنوان كسب در آن دخالت دارد. جدول زير درآمدهايي كه خمس به آن تعلق ميگيرد را نشان ميدهد.
درآمدي كه درصورت اضافه ماندن در سر سال خمسي به آنها خمس تعلق ميگيرد -- 1- درآمد از راه فعاليت‌هاي كشاورزي 2- درآمد از راه فعاليت‌هاي تجاري و بازرگاني 3- درآمد املاك از راه اجاره اعيان آن 4- درآمد توليدي از راه توليدات مختلف در كارخانه يا كارگاه 5- درآمدي كه از راه اجاره نفس (حقوق يا خدمات) دريافت مي‌دارند
مالي كه طبق فتواي حضرت امام‌خميني(ره) و مقام معظم رهبري به آن خمس تعلق نمي‌گيرد-- 1- ارث 2- مهريه 3- هبه و هديه 4- جايزه 5- وقف 6- حقوق شرعي(مثل زكات) 7- هزينه درآمد 8- مال مخمس 9- بيمه 10- كمك هزينه تحصيلي 11- قرض
نكته 2:هبه و هديه خمس ندارد، هر چند احتياط (مستحب) آن است كه اگر از مخارج سال زياد بيايد، خمس آن پرداخت شود. تحقق عنوان هبه و هديه هم تابع قصد‌دهنده است.
نكته 3: بخشش صوري كه به قصد فرار از خمس است، خمس دارد، بنابراين زن و شوهري كه پيش از رسيدن سال خمسي، اقدام به هديه كردن سود سالانه خود به يكديگر ميكنند تا خمس به اموال آنها تعلق نگيرد بايستي خمس آنچه به همديگر مي‌بخشند را بپردازند (با اين كار، خمس واجب از آنان ساقط نمي‌شود).
نكته 4: منظور از هزينه درآمد آن چيزي است كه انسان از درآمد سال براي به‌دست آوردن درآمد از كارهاي تجاري و غيرآن مصرف مي‌كند از قبيل هزينه‌هاي انبارداري، حمل‌ونقل، وزن كردن، واسطه معامله و مانند آن از درآمد همان سال استثنا مي‌شود و خمس ندارد.
نكته 5: با توجه به اينكه در مورد خمس هديه، مهريه، ارث و امثال اينها اختلاف فتوا وجود دارد، لذا در اين خصوص افراد بايد به فتواي مرجع‌تقليد خود عمل كنند.
- خمس چيست و به چه تعلق ميگيرد؟
خمس در 7چيز واجب است كه عبارتند از: 1- درآمد (منافع كسب و كار) 2- معدن 3-گنج 4- مال حلال مخلوط به حرام 5- جواهراتي كه با غواصي از دريا به‌دست مي‌آيد. 6- غنايم جنگي 7- زميني كه كافر ذمي از مسلمانان ميخرد.
ضمن آنكه خمس بر 2بخش است: الف- سهم امام(ع) ب- سهم سادات نيازمند.
نكته 1: پرداخت نكردن خمس بدون عذر حرام است.
نكته 2:صرف عدم‌توانايي يا دشواري پرداخت خمس، موجب سقوط تكليف نمي‌شود، بنابراين افرادي كه خمس بر آنها واجب است ولي تاكنون آن را نپرداخته‌اند و در حال حاضر هم توانايي پرداخت آن را ندارند يا بر آنها دشوار است واجب است هر زماني كه توانايي پرداخت پيدا كنند آن را بپردازند.
نكته 3: خمس فقط بر شخصيتهاي حقيقي (شخص يا اشخاص) واجب است و بر شخصيتهاي حقوقي از قبيل دولت‌ها، حكومت‌ها، مؤسسه‌ها، بانك‌ها و مانندآن واجب نيست.
نكته 4: مالي كه يك‌بار خمس آن داده شود ديگر خمس به آن تعلق نمي‌گيرد، بنابراين اگر در سال جديد مصرف نشود و باقي بماند دوباره خمس ندارد.
- خمس درآمد را چطور محاسبه كنيم؟
زمان تعلق خمس درآمد، همان وقتي است كه درآمد به‌دست مي‌آيد ولي پرداخت خمس تا يك‌سال مهلت داده شده است، از اين‌رو مالك مجاز است خمس خود را قبل از پايان سال بپردازد، همچنين مي‌تواند سال خمسي خود را با اجازه ولي امر خمس، جلو يا عقب بيندازد، به‌شرطي كه مدت گذشته را حساب كند و اين كار موجب ضرر وارد شدن به صاحبان خمس نشود.
نكته يك: مؤونه (آنچه به مصرف رسيده و هزينه شده است) هر سال فقط از درآمد همان سال كسر مي‌شود؛ نه سال قبل و نه بعد، بنابراين اگر در يك سال درآمدي عايد نشد نمي‌شود مؤونه آن سال را از درآمدهاي حاصل از سال قبل و بعد كسر كرد.
- تعيين سال خمسي واجب است؟
افرادي كه درآمد شخصي هرچند به مقدار كم داشته باشند- خواه مجرد يا متأهل- واجب است كه سال خمسي داشته و درآمد سالانه خود را محاسبه كنند تا درصورتي كه چيزي از درآمد تا پايان سال باقي ماند خمس آن را بپردازند.
نكته يك: حساب سر سال خمسي و محاسبه درآمد سالانه واجب مستقلي نيست بلكه راهي براي شناخت مقدار خمس است و وقتي واجب مي‌شود كه انسان بداند خمسي به او تعلق گرفته ولي مقدار آن را نمي‌داند.
نكته 2: تأخير پرداخت خمس از سال خمسي به سال ديگر جايز نيست، هر چند هر وقت آن را بپردازد اداي بدهي حاصل مي‌شود.
نكته 3: شروع سال خمسي نياز به تعيين از سوي خود مكلف ندارد (و به‌عبارت ديگر ابتداي سال خمسي با تعيين از جانب مكلف مشخص نمي‌شود) بلكه يك امر واقعي است كه خودبه‌خود براساس چگونگي حصول درآمد سالانه متعين مي‌شود، بنابراين ابتداي سال خمسي امثال كارگران و كارمندان از نخستين روز امكان دريافت نخستين درآمد از درآمدهاي كار و كارمندي است و سال خمسي تجار و مغازه‌داران از تاريخ شروع به خريد و فروش و سال خمسي امثال كشاورزان از تاريخ برداشت نخستين محصول كشاورزي شروع مي‌شود.
- هزينه سالانه چيست؟ حدود آن چقدر است؟
همانطور كه گفته شد هزينه سالانه هر فرد مكلف در اصطلاح فقهي، مؤونه گفته مي‌شود. اما هر هزينه‌اي را نمي‌توان هزينه سالانه به‌حساب آورد و خمس آن را پرداخت نكرد. اين جدول حدود مؤونه يا همان هزينه سالانه را بيان مي‌كند.
نياز - هر نوع مخارجي را مؤونه نمي‌گويند بلكه به مخارجي كه در امر معاش و معاد به آن نياز بوده و در حد شأن هزينه‌كننده باشد موؤنه گفته مي‌شود. بنابراين هزينه اشيا و كالاهايي را كه مورد نياز نيست يا فراتر از شأن است نمي‌توان مؤونه قلمداد كرد.
مخارج - سالانه منظور از مؤونه، مخارج روزانه يا ماهانه شخص نيست بلكه مخارج سالانه است، لذا خمس درآمدي محاسبه مي‌شود كه زائد بر هزينه‌هاي سالانه زندگي شخص باشد.
تناسب با شئون - معيار در مؤونه، هزينه متعارفي است كه افراد نسبت به شرايط خويش دارند، بنابراين از يك سو محدود به لوازم ضروري و احتياجات اوليه نيست و از سوي ديگر شامل مخارجي كه ولخرجي، اسراف و تبذير يا اضافه بر شئون است نمي‌شود.
فعليت در مصرف - مقصود از مؤونه، مخارجي است كم يا زياد كه فرد براي خود و خانواده تحت تكفل خويش مصرف مي‌كند و شامل چيزهايي كه فعلاً مصرف نكرده نمي‌شود.
نكته 1: طلايي كه شوهر براي همسرش ميخرد اگر به مقدار متعارف و مناسب شأن او باشد، از مؤونه محسوب مي‌شود و خمس ندارد.
نكته 2: مبالغي را كه انسان براي امور خيريه، مانند كمك به مدارس، آسيب‌ديدگان از سيل و مانند آن انفاق مي‌كند، از مخارج سال انفاق محسوب مي‌شود و خمس ندارد.
- دستگردان و چند نكته ديگر
در مواردي كه خمس بر افراد واجب است و در حال حاضر توان پرداخت آن را ندارند بايد خمسي كه برعهده دارند را با ولي امر خمس يا وكيل او دستگردان كنند تا بعداً آن را به‌تدريج بر حسب استطاعت خود از جهت مقدار و زمان بپردازند.
سهم مبارك امام زمان(عج) در زمان ما كه دسترسي به آن بزرگوار نيست به‌طور كلي در اختيار ولي امر مسلمين است تا در مصارفي كه مورد رضاي امام(عج) است از مصالح مسلمين و مخصوصا اداره حوزه‌هاي علميه و مانند آن مصرف كند. اختيار سهم سادات نيز مانند سهم مبارك امام(عج) مربـوط به ولي امرمسلمين است.
مقلدان هر يك از مراجع محترم تقليد اگر در پرداخت سهمين مباركين به استناد فتواي مرجع تقليد خود عمل كنند موجب برائت ذمه مي‌شود.
خمس را بدون اذن ولي امر خمس يا وكيل ايشان نمي‌شود در امور خيريه هزينه كرد.
- خمس تعلق ميگيرد، نمي‌گيرد
استفتائات مقام معظم رهبري
- به دخترم يك واحد مسكوني به‌عنوان هديه عروسي‌اش داده‌‌ام، آيا اين واحد مسكوني خمس دارد؟
اگر هبه واحد مسكوني كه به دخترتان بخشيده‌‌ايد، عرفا مطابق شأن شما محسوب شود و بين سال خمسي بخشيده باشيد، دادن خمس آن واجب نيست.
- كتاب‌هايي كه دانشجو از مال پدر خود يا از وامي كه دانشگاه به دانشجويان ميدهد، ميخرد و منبع درآمدي هم ندارد، آيا خمس دارد؟ درصورتي كه بداند پدر خمس پول كتاب‌ها را نداده، آيا پرداخت خمس آن واجب است؟
كتاب‌هايي كه با پول وام يا با پولي كه پدر به او بخشيده، خريده شده است، خمس ندارد.
- آيا به بن كارمندي يا به اجناسي كه از طريق بن كارمندي خريداري مي‌شود خمس تعلق ميگيرد؟
هديه و بخشش خمس ندارد.
- در ادارات مبالغي تحت عنوان كارانه بنا به‌نظر مسئول، بعضا آخر هر سال كاري پرداخت مي‌شود، آيا شامل خمس مي‌شود يا نه؟
اگر جزو حقوق باشد خمس دارد ولي اگر هديه باشد خمس ندارد.
- آيا به جايزه‌هايي كه توسط بانك‌ها و صندوق‌هاي قرض‌الحسنه به افراد پرداخت مي‌شود خمس تعلق ميگيرد يا خير؟
خمس در جايزه‌ها و هديه‌ها واجب نيست.
- آيا به مالي كه شركت‌هاي بيمه براساس قرارداد براي جبران خسارت به بيمه شده پرداخت ميكنند، خمس تعلق ميگيرد؟
پولي كه شركت‌هاي بيمه به فرد بيمه‌شده پرداخت ميكنند، خمس ندارد.
- يك سرويس ظروف در منزل وجود دارد، آيا استفاده از بعضي از آنها براي عدم‌تعلق خمس به آن كافي است؟
معيار عدم‌تعلق خمس به لوازم منزل، صدق عنوان نياز به آن مطابق با شأن عرفي مناسب با انسان است، هرچند در طول سال از آن استفاده نشود.
- خمس لوازم منزل چگونه محاسبه مي‌شود؟
لوازمي كه با استفاده از آنها عين آن باقي مي‌‌ماند مثل فرش و غيرآن، خمس ندارد ولي از نيازهاي مصرفي روزمره مانند برنج و روغن و غيرآنها، آنچه اضافه بيايد و تا سر سال خمسي باقي بماند، خمس دارد.
- شخصي داراي كتابخانه‌اي شخصي است كه مدتي از آن كتاب‌ها استفاده مي‌‌كرده و فعلا چند سال است كه از آن استفاده نمي‌كند ولي احتمال ميدهد كه در آينده از آن بهره ببرد، آيا در مدتي كه از كتاب‌ها استفاده نمي‌كند، به آن خمس تعلق ميگيرد؟
اگر كتاب‌ها در زمان خريد مورد نياز او براي مراجعه و مطالعه بوده و مقدار آن هم مناسب شأن عرفي او باشد، خمس ندارد، حتي اگر پس از سال اول از آن استفاده نكند.