در اين روزگار كه بسياري با غرق‌شدن در شبكه‌هاي اجتماعي كمتر علاقه‌اي به مطالعه كتاب دارند يكي از قضات باسابقه در ابتكار جالبي فرهنگ كتابخواني را بين زندانيان گسترش داده است به‌طوري كه در زندان شهرستان گنبدكاووس بسياري از زندانياني كه پرونده آنها در شعبه 2 دادگاه كيفري گنبد زيرنظر اين قاضي تحت رسيدگي است با خواندن 5جلد كتاب زمينه آزادي خود را فراهم مي‌كنند. قاضي سيد قاسم نقي‌زاده‌موسوي با حكم‌هاي جايگزين حبس علاوه بر غني‌كردن كتابخانه زندان از كتاب‌هايي كه مجرمان به‌عنوان سند آزادي براي زندان تهيه مي‌كنند براي متهماني كه مرتكب جرائم سبك شده‌اند يا سوءسابقه ندارند و يا در سن نوجواني مرتكب جرم شده‌اند حكم به مطالعه 5 جلد كتاب و نوشتن خلاصه كتاب‌ها و ارائه آن به دادگاه را صادر مي‌كند. اين قاضي 45 ساله از تاثير صدور چنين احكام و مطالعه كتاب در كاهش ورودي زندان‌ها مي‌گويد.
- قطعا شما براي همه جرائم از اين نوع احكام صادر نمي‌كنيد. مجازات‌هاي جايگزين چه نوع مجازات‌هايي را شامل مي‌شود؟
مجازات‌هاي جايگزين حبس، يعني متهم را بتوان به هر مجازاتي جز زندان محكوم كرد تا از حبس وي جلوگيري شود. مجازات‌هاي جايگزين حبس براي جرائمي كه شاكي خصوصي ندارند، به‌ويژه جرائم نوجوانان، افراد فاقد سابقه كيفري، جرائم سبك و يا غيرعمدي و جرائم ديگري كه به‌صورت اتفاقي رخ داده است و يا ميزان خسارت‌هاي وارده به شاكي بسيار اندك است قابليت اجرا دارد. زنداني كردن متهم باعث تحميل هزينه‌هاي مادي و معنوي زيادي براي دولت، متهم، خانواده و نيز اجتماع مي‌شود كه در بعضي موارد غيرقابل جبران است. دادگاه‌ها براي جرائم با بررسي اينكه آيا ارتكاب جرم با طرح و نقشه قبلي بوده است يا به‌طور اتفاقي رخ داده است مجازات متفاوتي درنظر مي‌گيرند. در بسياري از سيستم‌هاي دادرسي كشورهاي دنيا در جرائم اتفاقي كه متهم ناخواسته در شرايطي قرار مي‌گيرد كه مرتكب جرم مي‌شود، مجازات سبك‌تري اعمال مي‌كنند. از مزاياي مجازات‌هاي جايگزين حبس مي‌توان به جلوگيري از هزينه نگهداري زنداني شامل پوشاك، خوراك، حفاظت و عدم‌تحميل هيچگونه هزينه‌اي به دولت اشاره كرد. مزيت ديگر مجازات‌هاي جايگزين حبس اين است كه در مجرم اين حس به‌وجود نمي‌آيد كه جامعه مي‌خواهد از او انتقام بگيرد. با توجه به اينكه اجراي مجازات‌هاي جايگزين مانند خريد كتاب يا مطالعه كردن براي متهم در مقابل مجازات زندان يك امتياز و بسيار راحت‌تر است لذا حس پذيرفته‌شدن او در جامعه و جلوگيري از رفتار ضد‌اجتماعي را افزايش مي‌دهد.
- در اين مدت كه از اين روش استفاده مي‌كنيد جايگزين‌كردن احكامي مانند خريد كتاب و كتابخواني چه تاثيري در كاهش جرائم داشته است؟
زندان اثرات مادي و رواني جبران‌ناپذيري بر مجرم و خانواده آنها مي‌گذارد كه با مجازات جايگزين حبس مي‌توان آن را كاهش داد. اصولا تصور اينكه كارهاي فرهنگي و اجتماعي خيلي زود نتيجه دهد انتظار بالايي است و اين امور در درازمدت نتيجه مي‌دهد و نكته مهم اين است كه انجام كارهاي فرهنگي بايد مستمر باشد و به‌صورت نمادين و كليشه‌اي نباشد. به‌طور حتم مطالعه كتاب حداقل تاثير لازم را در بازه زماني كوتاه خواهد داشت و بسياري از زندانيان اعلام كرده‌اند كه اين كار نتيجه‌بخش است و درخواست داشتند كه اين كار ادامه پيدا كند. در تمام دنيا با درصد‌هاي مختلف تعدادي از ورودي‌هاي زندان را افرادي تشكيل مي‌دهند كه قبلا يك‌بار به زندان رفته‌اند. كشور ما نيز از اين امر مستثني نيست. مطالعه مي‌تواند عامل بازدارنده مهمي در جلوگيري از ورود مجدد اين گروه به زندان باشد. در بسياري از موارد وقتي از متهم سؤال مي‌شود چرا مرتكب جرم شده‌اي؟ مي‌گويد كه اگر كسي راه درست و صحيح را به من نشان مي‌داد به اين وضعيت مبتلا نمي‌شدم. با توجه به اينكه فطرت انسان پاك است حتي با اندك كار فرهنگي مي‌توان نتايج مثبتي به‌دست آورد. نتيجه صدور چنين احكامي طي اين سال‌ها ملموس بوده است. برخي از اين متهمان كه براي نخستين‌بار مرتكب جرم شده‌اند يا در سن نوجواني قرار دارند، وقتي به جاي رفتن به زندان و گذران عمر بدون هدف، كتاب مطالعه مي‌كنند و مي‌دانند كه كتاب ضامن آزادي و بيرون بردن آنها از دنياي تاريكي است با اشتياق بيشتري براي رهايي از زندان تلاش مي‌كنند.
درخصوص جايگزيني احكام كه توسط قوه قضاييه ابلاغ شد 2نوع حكم را براي اينگونه مجرمان صادر مي‌كنم. تعدادي از متهمان به‌جاي محكوميت به حبس، محكوم به خريد كتاب مي‌شوند كه اين افراد صرفا كتاب‌ها را مي‌خرند و به زندان نمي‌روند اما درخصوص افرادي كه در زندان هستند در هر نامه اعزام متهم به زندان، اعلام مي‌كنم كه به وي ابلاغ كنند كه تا روز جلسه دادگاه، ۵ جلد كتاب مطالعه كند و خلاصه آن را با يك حديث همراه بياورد، ضمنا يك صفحه حديث نيز ارسال كند. مطالعه كتاب در زندان علاوه بر مزيت‌هاي فردي و اجتماعي يك مزيت ديگر هم دارد كه باعث مي‌شود زنداني‌ها از درگيري با يكديگر بپرهيزند و به نوعي مشغول باشند. عمده مزيت مطالعه در زندان، وجود اوقات فراغت زياد است. هدف از فعاليت فرهنگي، از جمله تهيه كتاب ، افزايش آگاهي و تقويت روح ايمان و اراده و حل مسائل اجتماعي است؛ چرا كه يكي از عوامل اصلي ارتكاب جرم عدم‌آگاهي است.
- تا حالا در چند پرونده قضايي حكم به خريد كتاب يا مطالعه صادر كرده‌ايد؟ انگار خانواده‌ها هم از اين نوع احكام شما استقبال كرده‌اند.
در ده‌ها پرونده چنين حكم‌هايي صادر كرده‌ام كه نتيجه آن تاكنون خريد بيش از 1700 جلد كتاب براي كتابخانه زندان شهرستان گنبدكاووس بوده است. البته اينكه چه متهمي شايسته مجازات جايگزين است و بررسي موضوع و حتي انتخاب كتاب و فعاليت‌هاي مشابه خيلي وقت‌گير است و وقت چنداني براي جمع‌آوري آمار وجود ندارد و به هيچ عنوان در شروع كار قصدم ارائه گزارش و تهيه آمار نبود بلكه بهبود وضع موجود را درنظر داشتم. همچنين با مجازات‌هاي جايگزين اقدام به تهيه بنرهايي با مضامين ديني و اجتماعي كرديم. بنرهاي مذهبي شامل احاديث و آياتي هستند كه از سايت كتابخانه احاديث شيعه استخراج و به طرز هنرمندانه‌اي طراحي شده‌اند. اين تابلوهاي احاديث و آيات طوري طراحي شده‌اند كه با يك نـگاه، 15-10 پيام را انتقال مي‌دهند و تاثير بسيار زيادي دارند. تعدادي از بنرها در زندان و تعدادي در اماكن مذهبي، كلانتري‌ها و پاسگاه‌ها نصب شده است. يكي از اين بنرها دست نوشته‌هاي قاتل روح‌الله‌داداشي يكي از قوي‌ترين مردان ايران است. او در اين دست‌نوشته‌ها از مردم ايران و خانواده داداشي به خاطر جنايتي كه مرتكب شده بود عذرخواهي و طلب عفو كرده بود. خانواده‌ها و حتي مردم عادي از اينگونه احكام بسيار استقبال مي‌كنند و اين امر به 2علت است؛ ابتدا اينكه از حبس متهم جلوگيري مي‌شود و دوم اينكه اصولا اجراي مجازات‌هاي حبس كه آزادي انسان را بسيار محدود مي‌كند براي متهم بسيار سخت است. حتي پرداخت جزاي نقدي نيز هر‌چند از حبس سبك‌تر است اما در نهايت با اكراه اجرا مي‌شود اما از آنجا كه مجازات‌هاي جايگزين حبس با رضايت و تمايل متهم به اجرا در مي‌آيد باعث ايجاد رغبت بيشتري براي اجراي حكم مي‌شود. اين امر تنها به‌دليل اينكه به حبس نمي‌رود نيست بلكه ازجنبه رواني، او كاري انجام مي‌دهد كه افراد زيادي براي مدت طولاني از آن بهره‌مند مي‌شوند و شايد اين موضوع سال‌ها در ذهن او باقي بماند.
- مطالعه كتاب براي مجرمان قبل از شروع دادگاه اختياري است؟ بيشتر چه كتاب‌هايي را براي مطالعه توصيه مي‌كنيد؟
متهمي كه براي حضور درجلسه دادگاه حاضر مي‌شود مجبور به مطالعه كتاب نيست بلكه به زندان اعلام مي‌كنم تا به زنداني ابلاغ شود كه تا روز جلسه دادگاه 5 جلد كتاب مطالعه و خلاصه آن‌را ارسال كند. اين امر اختياري است و درصورت انجام ندادن مواخذه و بازخواست نشده و تاثير منفي در تصميم قضايي و محكوميت او نخواهد داشت. كتاب‌ها به‌نحوي انتخاب شده است كه براي همه زندانيان صرف‌نظر از ميزان سواد و آگاهي و با هر ميزان معلومات و براي هر سني قابل استفاده باشد؛ از كتاب‌هايي كه به زبان خيلي ساده نوشته شده است تا كتاب‌هاي تخصصي كه بار علمي بالايي را در بردارند شامل مي‌شود.
متهم در انتخاب نوع كتاب كاملا آزاد است و درصورت مطالعه ممكن است در مجازات او تخفيف داده شود اما در مواردي كه متهم نسبت به اخذ رضايت شاكي اقدام كند يا با گذراندن مقداري از حبس تقاضاي آزادي مشروط يا تعليق باقيمانده مجازات را كند پذيرش اين تقاضا و اعمال تخفيف را منوط به مطالعه كتاب و ارائه خلاصه آن مي‌كنم. در افرادي كه محكوميت كمتري دارند تعداد آن 5 جلد و در افرادي كه محكوميت بيشتري دارند تعداد آن حتي به 25 جلد هم ممكن است برسد. در مواردي كه حكم به آزادي مشروط يا تعليق باقيمانده مجازات صادر مي‌شود متهم بايد در مدت يك‌سال هر ماه 5 جلد كتاب مطالعه كند و خلاصه آن‌را به اجراي احكام تحويل دهد. قاضي اجراي احكام كيفري نيز صحت مطالعه را كنترل مي‌كند. ضمانت اجرايي براي اجرا نكردن آن، رفع تعليق و اجراي حبس است؛ يعني اگر متهم كتاب مطالعه نكند مجددا به زندان معرفي مي‌شود تا باقيمانده حبس اجرا شود. اما براي مددجوهايي كه براي مطالعه كتاب اشتياق دارند و كتاب‌هاي زيادي نيز مطالعه مي‌كنند هدايايي مي‌دهيم. مردادماه امسال تعداد ۸۰ جلد كتاب تهيه كرديم و تحويل زندان داديم و طي مراسمي به زنداني‌هايي كه كتاب مطالعه مي‌كردند هديــه داده شد. رئيس كتابخانه‌هاي شهرستان گنبدكاووس نيز تعدادي كارت هــديه به افرادي كه بيشترين مطالعه را داشتند اهدا كرد. يك نفر از مددجويان ۵۰ جلد و 2نفر ديگر ۳۵ جلد كتاب مطالعه كرده بودند.
- نخستين حكم جايگزين حبس كه صادر كرديد مربوط به كدام پرونده بود؟
اولين حكمي كه درخصوص مجازات‌هاي جايگزين حبس صادر كردم مربوط به 2نوجوان بود كه شاكي خصوصي نداشتند. به آنها گفتم چند ساعت ديگر مراجعه كنند تا راي آنان صادر شود. در آن لحظه بلافاصله به كتابفروشي رفتم و كتاب‌هايي را انتخاب كردم. وقتي آنها مراجعه كردند حكم را براي آنان توضيح دادم و به آنان گفتم كه به‌جاي زندان، برويد كتاب بخريد و تحويل زندان بدهيد تا زندانيان مطالعه كنند. متعجب شدند. اين حكم براي آنها گنگ و نامفهوم بود. سرانجام آنها كتاب‌ها را تهيه كردند و آوردند كه طي نامهاي كتاب‌ها را به كتابخانه زندان ارسال كردم تا مورد استفاده مددجويان قرار گيرد. اين 2 نوجوان باور نمي‌كردند كه به اين سرعت و با رافت اسلامي اين حكم اجرا شود و با خريد كتاب از رفتن به زندان رهايي پيدا كنند.
- پيشگيري بهتر از زندان است
قضاوت كار بسيار سختي است و نياز به صبر و تحمل و شكيبايي زيادي دارد. تراكم كار بسيار بالاست و تعداد مراجعين از هر اداره‌اي بيشتر است. قضات معمولا در دادگستري اظهارات طرفين را مي‌گيرند و فرصت كافي براي صدور راي در وقت اداري ندارند در نتيجه درخارج از وقت اداري و در بعدازظهر و حتي تا پاسي از شب در منزل يا اداره نسبت به صدور راي اقدام مي‌كنند كه اين امر درجامعه منعكس نشده و به نوعي حق مطلب ادا نشده است. اگر تلاش شبانه‌روزي قضات نباشد امنيت عمومي جامعه به‌شدت آسيب مي‌بيند و قضات بيش از توان خود در حال انجام وظيفه هستند. قضاوت داراي خاطرات تلخ و شيريني است و اينكه پس از تشكيل چندين جلسه و تلاش زياد پرونده به نتيجه مطلوب مي‌رسد شيرين است. اين امر ممكن است درخصوص محكوميت متهمي باشد كه مستحق محكوميت است و ثابت شده يا اينكه ممكن است درخصوص متهمي باشد كه بي‌گناه است و با تلاش بي‌گناهي وي، اثبات مي‌شود. كار اصلي براي كاهش جرائم، پيشگيري است. پيشگيري از جرم، بهترين جايگزين حبس است. اگر جامعه‌اي سالم مي‌خواهيم بايد براي پيشگيري از جرم تلاش كنيم تا به اين ترتيب ورودي به زندان‌ها كاهش چشمگيري پيدا كند. امروزه در ساعت‌هاي غيراداري نيز دادسراها و دادگستري‌ها تعطيل نيستند و قضات به‌صورت كشيك در آنجا حضور دارند تا بتوانند به شكايت‌ها و درخواست‌هاي مردمي رسيدگي كنند.
- يك قاضي متفاوت
قاضي سيدقاسم نقي‌زاده موسوي، سال ۱۳۴۹ در شهرستان بابل به دنيا آمد. از دوران كودكي علاقه زيادي به قضاوت پيدا كرد. مي‌گويد بارها در سريال‌ها و فيلم‌ها خودش را در نقش قاضي كه در آن فيلم نقش داشت قرار مي‌داد و قضاوت مي‌كرد. پس از گرفتن ديپلم الكترونيك در كنكور سراسري شركت كرد و همان سال در دانشگاه علوم قضايي در رشته حقوق مشغول تحصيل شد و اين نخستين گامي بود كه براي رسيدن به جايگاه قضاوت برداشت. پس از پايان تحصيلات، نخستين تجربه كاري‌اش را به‌عنوان قاضي تحقيق در استان ايلام آغاز كرد. او 8سال در سمت‌هاي قاضي تحقيق، اجراي احكام، دادرس و رئيس دادگاه ايلام فعاليت كرد. مي‌گويد در آن سال‌ها هميشه اين دغدغه را داشته كه چگونه مي‌توان جايگزين مناسبي براي مجازات‌هاي حبس پيدا كرد تا علاوه بر كاهش ورودي مجرم به زندان بتوان او را از عملكرد گذشته‌اش پشيمان و راهي را نيز براي بازگشت دوباره‌اش به جامعه پيدا كرد. اين دغدغه‌ها هميشه ذهن او را مشغول كرده بود تا اينكه وقتي به‌عنوان رئيس شعبه دوم دادگاه كيفري ۲ شهرستان گنبد در استان گلستان فعاليت خود را آغاز كرد تصميم گرفت راهي براي جايگزيني حبس براي مجرماني كه فاقد سابقه كيفري هستند و براي نخستين‌بار مرتكب جرم شده‌اند و يا از سن و سال كمتري برخوردارند پيدا كند. با ابلاغ قانون جايگزيني حبس توسط رياست قوه قضاييه به همه دادگستري‌هاي استان‌ها و شهرستان‌ها، قاضي نقي‌زاده براي بسياري از پرونده‌هايي كه در آن مجرم از عفو مشروط برخوردار بود يا جرم او سبك بوده و يا سابقه كيفري نداشت حكم فرهنگي صادر كرد؛ احكامي كه باعث بالارفتن سرانه مطالعه بين زندانيان شد. او رسيدگي به بيش از ۲۰ هزار پرونده را در ۱۵ سال كارنامه قضايي‌اش دارد.
قاضي نقي‌زاده 3فرزند دارد و بهترين لحظات زندگي‌اش زماني است كه يكي از مجرماني كه محكوم به خواندن كتاب شده است با خواندن 5 جلد كتاب از زندان رهايي پيدا مي‌كند و بعد از آزادي نيز مطالعه كتاب را فراموش نمي‌كند.
- نامهاي از يك خلافكار
متهمي داشتم كه چند سال پيش به اتهامي محكوم شده بود ولي دوباره مرتكب همان جرم شد و به زندان افتاد. زندان به او مرخصي داد اما او مرتكب غيبت از زندان شد. براساس قانون اگر زنداني پس از پايان مدت مرخصي، خود را به زندان معرفي نكند، اين عمل وي جرم بوده و قابل مجازات است. اين پرونده به من ارجاع شد. به او ابلاغ كردم تا روز دادگاه خلاصه 5جلد كتاب را بنويسد و بياورد. او خلاصه كتاب‌ها را در يك دفتر 40برگي نوشته و همراهش آورده بود. دفتر را بعد از پايان جلسه گرفتم و خواستم نگه دارم كه گفت دفتر را مي‌خواهد به‌عنوان يادگاري نگه دارد. گفت در آخر دفتر براي من يك نصيحتي بنويسيد. گفتم لازم نيست. نمي‌خواهد. اصرار كرد. در انتهاي دفترش نوشتم: «بسمه‌تعالي، نيازي به نصيحت نيست. به اندازه‌اي كه مي‌دانيد عمل كنيد.» تا اين جمله را خواند شروع به گريه كرد. چند روز بعد از زندان برايم نامه نوشت كه خلاصه‌اش اين است: «در طول دوران خلافم، نزد كسي اشكم درنيامده و گريه نكرده ام. آن روز نصيحت شما كه شفاهي گفتيد و كتبي پشت جلد دفتر نوشتيد حرفي بود كه با خواندن آن گريه‌ام گرفت. 38سال سن دارم. از سال78 خلافم را شروع كردم تا اينكه دستگير و محاكمه شدم. پس از 3سال حبس با رضايت شكات آزاد شدم و دوباره مرتكب جرم شدم. اين همه بدبختي كشيدم اشكم را كسي نديد تا اينكه دستور شما به بنده در زندان اعلام شد كه خلاصه 5 جلد كتاب را بنويسم. وقتي دستور شما راخواندم قسم خوردم پس از اين ديگر خلاف نكنم. فكر كردم كه چقدر ديگر بايد عمر كنم و عاقبت جايي خواهم رفت كه فقط يك كفن مي‌توانم با خودم ببرم. خلاف و پول و كلاهبرداري فايده‌اي ندارد. با خواندن كتاب پيش خداي خودم قول دادم كه به‌دنبال زندگي سالم بروم و از خدا كمك خواستم. وقتي دادگاه‌تان آمدم آن نصيحت شما گريه 10 ساله‌ام را از چشمانم خارج كرد. از شما سيد بزرگوار مي‌خواهم برايم دعا كنيد سالم زندگي كنم. خيلي دوست داشتم انساني مثل شما زودتر از اين با من برخورد داشت تا اصلاح بشوم. سيد دعا كن. آدم ديگري شده‌ام.»
يكي ديگر از خاطراتم مربوط به پرونده‌اي بود كه دلايل ظاهري عليه متهم به سرقت در پرونده وجود داشت ولي متهم سخت پافشاري مي‌كرد كه مرتكب سرقت نشده است. موضوع را به كلانتري منعكس كردم تا از ماموران پليس درجلسه دادگاه تحقيق شود.
يك ساعت قبل از تشكيل جلسه شاكي كه از اساتيد زن دانشگاه بود مراجعه كرده و با لبخند گفت رضايت مي‌دهم. گفتم ترسيديد يا تهديد شده‌ايد؟ گفت نه. اين آقا مي‌گويد كه من سارق نيستم. شايد نباشد. او رضايت داد. حين رسيدگي به همين پرونده از كلانتري تماس گرفتند و اطلاع دادند كه سارق اصلي را شناسايي و دستگير كرده‌اند و كيف مدارك شاكي شامل پول، پاسپورت و مدارك شناسايي مالباخته را نيز از اين سارق كشف كرده‌اند. از كلانتري خواستم گزارش پرونده را ارسال كند و با تبرئه مظنون او را آزاد كردم. اين خواست خدا بود كه انسان بي‌گناهي به زندان نرفت.