اما در سال‌های اخیر ناهماهنگی و تعدد دستگاه‌های دخیل در امر تولید و صادرات فرش و بی‌انگیزگی تولید کنندگان و تجار فرش موجب شده تا کشورهای رقیب با بهره‌گیری از تجارب افرادی که متولیان تولید و صادرات فرش قادر به جذب و استفاده از هنر و تجربه آنها نبوده‌اند با هدف کسب سود بیشتر رهسپار کشورهای مذکور شوند.
از سوی دیگر این کشورهای گرچه به طور ذاتی از هنر و نبوغ بافندگان فرش ایرانی بی‌بهره بوده‌اند اما با کپی‌برداری از طرح و رنگ فرش ایرانی به دلیل نظام تولید کار‌آمدتر و قیمت تمام شده کمتر و با بهره‌گیری از هنر بازاریابی و تبلیغات به عنوان رقبای جدی فرش ایرانی در بازارهای جهانی مطرح شدهاند.
با این روند می‌توان گفت در شرایطی که هویت فرش ایرانی از دست رفته و از نظر قانونی حتی قادر به ثبت طرح و نقش فرش ایرانی نیستیم، هنوز متولیان تولید و صادرات فرش در ایجاد حداقل زیرساخت‌های این هنر اصیل ایرانی ناکام مانده‌‌اند.
***
کاهش صادرات و نزول کمی‌و کیفی فرش ایرانی، قیمت تمام شده بالا و بی‌انگیزگی تولید کنندگانی که از حداقل حمایت‌های لازم برای تولید این هنر اصیل بی بهره هستند خود می‌تواند دلایل کافی برای نزول فرش ایرانی در بازارهای جهانی باشد این روند موجب شده تا اکنون بسیاری از کارشناسان و دستاندرکاران این صنعت از وضعیت نابسامان تولید و صادرات فرش اظهار نگرانی کنند.
از سوی دیگر در شرایطی که متولیان امر هنوز نظام کارآمدی برای بیمه قالیبافان و خرید فرش دستباف از تولیدکنندگان داخلی در نظر نگرفته‌اند و در واقع حاصل دسترنج بافندگان در شهرها و روستاها به جیب دلالان و واسطه‌هایی می‌رود که ناخواسته و با هدف کسب سودهای با‌د‌آورده، زمینه ساز زیان تولیدکنندگان، افزایش قیمت تمام شده و افول فرش ایرانی در بازارهای جهانی شدهاند، چگونه می‌توان انتظار داشت تا فرش ایرانی بدون بازاریابی و تبلیغات مناسب قادر به حضور پررنگ در بازارهای جهانی بوده و در مقابل رقبایی که در گذشته نه چندان دور در مقابل این هنر اصیل ایرانی حرفی برای گفتن نداشتند، میدان رقابت را واگذار نکند.
گرچه دستاندرکاران صنعت فرش با استناد به در اختیار داشتن سهم 45 درصدی بازارهای جهانی و صادرات 405 میلیون دلاری فرش دستباف در سال گذشته، معتقدند هنوز فرش ایرانی قدرت اول بازار جهانی فرش است اما با روند کنونی دیری نخواهد پایید که به علت کاهش کیفی، نبود شیوههای بازاریابی و تبلیغات مناسب و حمایت نکردن اصولی از تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش کشورهای چین، هند، پاکستان و... سهم ایران از بازار جهانی فرش را به خود اختصاص دهند.
تداوم سیر نزولی صادرات فرش
در شرایطی که سال گذشته صادرات فرش دستباف ایران کاهش بیش از 18 درصدی را شاهد بود، در 4 ماهه نخست سال جاری نیز آمارهای منتشر شده از سوی گمرک نشانگر کاهش 19 تا 22درصدی صادرات فرش دستباف است. بسیاری از کارشناسان مسائل فرش دستباف کاهش صادرات را ناشی از تجارت سنتی فرش دستباف ایران می‌دادند.
اما مسئولین امر در شرکت ملی فرش ایران کاهش صادرات را ناشی از کاهش تقاضای جهانی برای فرش دستباف به عنوان کالایی تجملی و اعمال نشدن افزایش نرخ پایه صادراتی فرش دستباف در آمارهای سال گذشته قلمداد می‌کنند.
تغییر نگرش بازاریابی، تبلیغات و صادرات فرش دستباف ایران و حفظ و تثبیت رنگ طرح و نقش فرش ایران موضوعاتی است که در سال‌های اخیر از سوی دست اندرکاران صنعت فرش وعده داده شده است اما به نظر می‌رسد هنوز هیچ اقدام اصولی برای رفع این موانع صورت نگرفته است.
اگر بتوان برگزاری نمایشگاه فرش دستباف را به عنوان مهمترین رویداد مرتبط با صنعت فرش و بهره‌گیری از فرصت‌های بازاریابی و تبلیغات این کالا دانست، حتی در برگزاری شانزدهمین نمایشگاه فرش دستباف که از یکم تا 7 شهریور ماه جاری در محل دایمی نمایشگاههای بین‌المللی تهران بر پا شد، نیز اطلاع رسانی مناسبی از طریق رسانه ملی صورت نگرفت و بر خلاف بیشتر کالاهای مصرفی که از تبلیغات وسیع برخوردار هستند، نمایشگاه فرش دستباف یعنی کالایی که به عنوان یکی از 10 قلم عمده کالای صادراتی کشور محسوب می‌شود، تنها پذیرای دستاندرکاران و برخی صادرکنندگان بود.
از سوی دیگر بافندگان فرش دستباف ایرانی مطابق میل و سلیقه خود به تولید و عرضه فرش می‌پردازند این در حالی است که نیاز متقاضیان در بازارهای هدف همخوانی چندانی با محصولات تولید شده ندارد.
در مقابل کشورهای رقیب با شناسایی درست نیاز مشتری نسبت به تولید فرش متناسب با سلیقه متقاضیان اقدام می‌کنند که از قیمت کمتری نسبت به فرش ایرانی برخوردار است گرچه هنوز از نظر کیفی با فرش دستباف ایرانی فاصله دارند.
مدیرعامل شرکت توسعه صادرات و سنجش فرش دستباف ایران در این زمینه می‌گوید: باید هرچه سریعتر برنامه‌ای برای مهار بحران‌های آتی در فرش دستباف طراحی کرد، با توجه به سنتی بودن تجارت فرش در کشور و مشکلاتی که در این صنعت وجود دارد، باید با روش‌های علمی به این معضل پایان داد.
سلیمان مددپور، می‌افزاید: تجارت فرش دستباف باید از شیوه سنتی به شیوههای مدرن تغییر یابد. یکی از روش‌های مناسب برای رفع این مشکل استفاده از اعتبارات اسنادی است که در کالاهای صنعتی به کار بسته می‌شود اما فرش از این مزیت محروم است. اگر فرش در این سیستم تولید و عرضه شود از فرصت طبلی برخی افراد سودجو جلوگیری می‌شود.
کاهش صادرات فرش دستباف ایران به معنای شکست صادرات این کالای دیرینه است.
از سوی دیگر کیفیت و استاندارد پایین برخی فرش‌های دستباف ایران موجب شده که با عرضه این فرش‌های فاقد کیفیت لازم توسط عده ای سودجو در بازارهای جهانی، نام فرش دستباف ایران خدشه دار شود.
این درحالی است که به نظر می‌رسد ضعف نظارت و کنترل در صادرات فرش دستباف کشور مشهود است و گرچه مسئولین امر شناسنامه‌دار شدن فرش دستباف را راهکاری برای جلوگیری از فرصت‌طلبی برخی افراد و دفاع از هویت فرش ایرانی قلمداد می‌کنند اما هنوز این امر محقق نشده و از آثار و نتایج اجرای این طرح در بهبود صادرات فرش دستباف اطلاعی در دست نیست.
اختلاف در آمار صادرات
با وجود روند نزولی صادرات فرش دستباف که ریشه در مسائل گوناگونی دارد، دستاندرکاران فرش دستباف در وزارت بازرگانی اختلاف در آمار صادرات فرش دستباف را علت کاهش صادرات این محصول قلمداد کرده و معتقدند اصلاح نرخ پایه صادراتی فرش دستباف می‌تواند به واقعی شدن آمارهای صادراتی این کالا کمک کند.
چرا که به اعتقاد آنها حجم تجارت فرش دستباف ایرانی آماری بیش از ارقام ارائه شده توسط گمرک است.
وزیر بازرگانی درباره افزایش قیمت پایه صادراتی فرش دستباف و زمان اعمال این نرخ‌ها در آمارهای صادراتی می‌گوید: صادرکنندگان در دو سال گذشته نسبت به نرخ‌های کارگروه گمرک برای فرش صادراتی و این‌که میزان نرخ‌ها با قیمت‌های بازارهای جهانی مغایرت دارد، معترض بودند که البته این نرخ‌گذاری نیز تنها به دلیل جوایز صادراتی انجام می‌گیرد لذا اخیرا تعدیل‌هایی با هدف جلوگیری از ایجاد مشکل برای سهم صادراتی فرش انجام شد و از ابتدای امسال نیز اعمال می‌شود که امیدواریم رضایت صادرکنندگان را در پی داشته باشند.
رئیس مرکز ملی فرش ایران نیز با اشاره به غیرواقعی بودن آمار گمرک ایران مبنی بر صادرات فرش دستباف، می‌گوید: آماری که از سوی گمرک اعلام می‌شود با آمار واقعی صادرات فرش دستباف اختلاف دارد. اعتقاد ما براین است که صادرات فرش دستباف ایرانی رقم410 میلیون دلار نبوده بلکه حداقل 50 درصد بیش از این رقم است؛ چرا که قیمت‌های فرش دستباف ایرانی افزایش یافته و در بازارها با قیمت بالاتری به فروش می‌رسد.
مرتضی فرجی می‌افزاید: حجم تجارت جهانی فرش ایران به صورت واقعی نسبت به آمارهای گمرک بالاتر است. این امر نشان می‌دهد که حجم تجارت فرش ایران دارای آمارهای بالاتری است که امیدواریم با اصلاح نرخ‌های صادراتی این ضعف آماری برطرف شود که در این صورت می‌توان ادعای روند رو به رشد صادرات فرش دستباف ایران را داشت.
اما در مقابل مدیرعامل شرکت توسعه صادرات و سنجش فرش دستباف ایران معتقد است که اصلاح قیمت پایه صادراتی فرش دستباف برای بالا نشان دادن حجم صادرات این محصول امری غیرمعقول بوده ونباید قیمت‌ها را افزایش دارد و در مقابل احساس کرد که صادرات فرش ارتقا یافته بلکه مشکل باید به صورت ریشه ای حل شود. چرا که در این صورت تجارت فرش دستباف ایرانی غیر رقابتی می‌شود.
مددپور می‌افزاید: در بازار فرش دستباف دنیا که کشورهای چین، هند و پاکستان روز به روز با کاهش قیمت‌ها و ارتقا کیفیت، سعی در جایگزین کردن محصولات تولیدی خود با فرش دستباف ایرانی دارند، ارتقا قیمت پایه صادرات امری غیرمنطقی به نظر می‌رسد.
بحران مالکیت معنوی فرش ایرانی
ثبت رنگ، طرح و نقش فرش ایرانی از جمله وعده‌هایی که در سال‌های گذشته از سوی دستاندرکاران صنعت فرش مطرح اما تاکنون اجرایی نشده است این امر سبب شده تا رقبای فرش ایرانی با کپی‌برداری از طرح و نقش این هنر اصیل کشورمان در رقابتی نابرابر بسیاری از بازار فرش ایران را با اتکا به قیمت تمام شده کمتر تولیدات خود در اختیار گیرند.
در حالی که این کشورها همچنان به منحصر به فرد فرش ایرانی ادامه می‌دهند، متاسفانه به دلیل رعایت نشدن قانون کپی‌رایت در کشورمان دستاندرکاران صنعت فرش قادر به مقابله با این روند نبوده‌اند.
همچنین اجرای طرح شناسنامه دار کردن فرش دستباف که در سال 83 از سوی شرکت توسعه صادرات و سنجش فرش دستباف ایران به عنوان راهکاری برای ثبت هویت فرش ایرانی مطرح شد، به دلیل نبود هماهنگی لازم بین دستگاه‌های ذیربط موجب اختلاف مرجع صادرکننده شناسنامه با مرکز ملی فرش ایران شده است.
مدیرعامل شرکت توسعه صادرات و سنجش فرش دستباف ایران با اشاره به این اختلاف دیدگا‌ه‌ها می‌گوید: طرح 500 صفحه‌ای شناسنامه‌دار کردن فرش دستباف از سوی شرکت توسعه صادرات و سنجش فرش در سال 84 تقدیم مرکز ملی فرش ایران شده که متاسفانه به دلایلی در تصویب و سپردن کارهای شناسنامه‌دار کردن فرش دستباف ایران توسط این شرکت تعلل شده است. شناسنامه‌دار کردن فرش به کنترل کیفی بر می‌گردد و کنترل کیفی حاصل فرآیندی است که می‌توان در صورت انجام موفق آن به صدور شناسنامه دست یافت.
مددپور، می‌افزاید: قرار بود برای شناسنامه‌دار کردن فرش دستباف اکیپ‌های 7 نفره از بازرسان تشکیل و کار بازرسی فرش را انجام دهند ضمن این‌که 3 درصد از مبلغ کل فرش را به عنوان هزینه صدور شناسنامه دریافت کنند که این کار با عدم موافقت مرکز ملی فرش ایران عملیاتی نشد.
این در حالی است که رئیس مرکز ملی فرش در خصوص اختلاف این مرکز با شرکت توسعه سنجش صادارت فرش برای صدور شناسنامه، می‌گوید: این شرکت می‌خواهد صدور شناسنامه بین‌المللی فرش را که یک کار حاکمیتی است به صورت انحصاری به عهده بگیرد در حالی‌که دولت متولی صدور شناسنامه بین‌المللی فرش بوده و قوانین و سیاست گذاری‌هایش نیز از سوی دولت تعیین می‌شود.
از سوی دیگر غلامزاده، مدیرعامل مرکز شماره‌گذاری کالا و خدمات ایران با بیان این که طی ماههای آینده ارائه تمامی‌مشوق‌های صادراتی به صادرکنندگان فرش از جمله جایزه صادراتی منوط به دریافت شناسنامه ملی کالا خواهد بود، می‌گوید: بر اساس طرحی معاونت برنامه‌ریزی و اقتصادی وزارت بازرگانی که تا چند ماه آینده در کشور عملیاتی خواهد شد، ثبت سفارش برخی کالاها فقط با دریافت ایران کد امکانپذیر است. براساس توافق انجام شده با مرکز ملی فرش ایران،بیش از ۱۷نمایندگی از ۴۳نمایندگی فعال در سراسر کشور برای ارائه خدمات به بازار فرش و ارائه کد کالا فعالیت می‌کنند.
فرصت‌ها از دست می‌رود
به نظر می‌رسد در سال‌های گذشته، نبود سیاستگزاری صحیح برای بازاریابی و اصلاح سیستم تولید فرش دستباف وضعیت کنونی این صنعت را رقم زده است.
با این وضعیت و تداوم کاهش صادرات فرش دستباف ایران به تبع مشکلات تولید؛ عرضه، بازاریابی و صادرات به نظر می‌رسد متولیان امر باید هرچه سریعتر برای بهبود کمی‌و کیفی تولید فرش و حضور پررنگ‌تر در بازارهای جهانی، از هویت فرش ایرانی دفاع کنند موضوعی که در شانزدهمین نمایشگاه فرش دستباف توسط معاون اول رئیس جمهوری از آن به عنوان محورهای 20 گانه تحول در این صنعت یاد و اعلام شد در این راستا وزارت بازرگانی مسئولیت سنگینی بر عهده دارد.
پرویز داوودی مسئولیت وزارت بازرگانی را در راستای اعتلای جایگاه فرش دستباف بسیار سنگین ذکر کرد و گفت: فرش با داشتن 70 درصد ارزش افزوده، بالاترین رقم ارزش افزوده را در بین کالاهای صادراتی ایران به خود اختصاص داده که بخش اعظم آن صادرات هنر، مدیریت طرح و نقشه فرش است.
وی، افزود: نزدیک به 20 سیاست در این وزارتخانه برای صنعت فرش اتخاذ شده که از جمله آن بازاریابی، صادرات فرش با استفاده از حضور در نمایشگاه‌ها، آموزش فرش بافان، آموزش دانشگاهی و نمایشگاههای مجازی در قالب پرداخت انواع تسهیلات به صادرکنندگان است. بنابراین باید تلاش کنیم تا با بهره‌گیری از تبلیغات صحیح، استفاده از قوانین مالکیت معنوی و نیز سیستم شناسنامه‌دار کردن فرش دستباف واستفاده از ابزارهای ارتباطی جدید در جهت رشد صادرات گام برداریم.
با این وجود مسعود میرکاظمی‌درباره اقدامات وزارت بازرگانی برای توسعه صادرات فرش در محورهای 20 گانه اعلام شده ر از سوی معاون اول رئیس جمهوری، می‌گوید: اقداماتی در زمینه تامین مواد اولیه، کاهش قیمت و صنعتی کردن رنگ‌سازی سنتی فرش، ساماندهی شبکه‌های توزیع خارج از کشور، تبدیل نظام فشاری بازارها به نظام کششی و تبلیغات انجام شده و امیدواریم با این اقدامات و تلاش‌های صادرکنندگان بخش خصوصی و تشکل‌های فرش با هم فکری وضعیت فرش را بهتر کنیم.
این در حالی است که هنوز برای بازاریابی و تبلیغات درخور صنعت فرش ایران و بهره‌گیری از توانمندی بخش خصوصی در این چارچوب هیچ اقدام اصولی از سوی دستاندرکاران این صنعت صورت نگرفته و تلاش‌های محدود بخش خصوصی نیز نتوانسته آنچنان که شایسته این هنر اصیل ایرانی است فرش ایران را به جهانیان معرفی نموده و از سوء‌استفاده برخی افراد و کشورها جلوگیری کند گرچه در سال‌های اخیر برخی کارگردانان سینما با ساخت فیلم‌هایی درصدد معرفی فرش دستباف ایران برآمده‌اند اما به نظر می‌رسد توجه به تبلیغات و بازاریابی صنعت فرش مقوله‌ای است که نیازمند توجه بیش از پیش مسئولین است.
وزیر بازرگانی درباره برنامه‌های وزارت بازرگانی برای تبلیغات فرش می‌گوید: تبلیغات تنها یکی از فعالیت‌هایی است که درباره فرش انجام می‌شود و در سال گذشته تبلیغات فرش دستباف به عنوان فرش ایرانی در رسانه‌های اروپایی و با حمایت دولت انجام شد البته در جلسه‌ای که با حضور تشکل‌های فرش دستباف برگزار شد نحوه مشارکت دولت و تشکل‌های صادراتی مورد بررسی قرار گرفته و پیشنهاد‌هایی ارائه شد.
وی می‌افزود: برخی شرکت‌های تولیدی در حال انجام تبلیغات هستند اما آنچه اهمیت دارد این است که تشکل‌های تولیدی و صادراتی باید به جمع‌بندی در این زمینه دست یابند چراکه معتقدم دولت صرفا باید نقش حمایتی ایفا و هدایت و اجرا را به تشکل‌های مردمی واگذار کند.
از سوی دیگر رئیس اتحادیه صادر کنندگان فرش دستباف ایران می‌گوید: اکنون زمانی است که مسئولان دولتی باید بدون از دست دادن زمان و به دور از هرگونه تشریفات زاید اداری، به شناسایی مشکلات فرش دستباف ایرانی پرداخته و از این میراث کهن نگهداری کنند. نگاه تجاری و کاسب کارانه به فرش دستباف ایرانی و نیز دور افتادن این کالای هنری از اصالت خود، ما را از هدف اصلی که حضور پررنگ در بازارهای جهانی است، دور می‌کند.
اکبر هریسچیان، هشدار داد: فرش دستباف ایرانی هم اکنون در شرایط بحرانی به سر می‌برد که در این راستا باید هرچه سریعتر راهکارهایی را برای خروج از این شرایط به کار بست.