روند نامطلوب حفظ و نگهداری اسکناس یکی از مهم‌ترین مسائل پیش‌روی بانک مرکزی، شبکه بانکی و اقتصاد کشور محسوب می‌شود.
در حالی که به‌دلیل نگهداری ناصحیح اسکناس از سوی مردم، سالیانه 700 میلیون برگ اسکناس با هزینه گزاف و البته از منابع حاصل از مالیات‌های خود مردم از گردونه خارج می‌شود، می‌توان با نگهداری صحیح از اسکناس، هزینه چاپ مجدد آن را که به رقم خیره‌کننده 5/17 میلیارد تومان رسیده، صرف طرح‌های توسعه‌ای کشور کرد.
وضع نگهداری اسکناس بین مردم ما بسیار نامناسب است. اسکناس و پول یک کشور جزو سرمایه‌های ملی آن است و هر شخص باید به بهترین شکل از آن نگهداری کند.
اما بسیاری از مردم کشور ما اهمیت چندانی به نحوه نگهداری از پول نمی‌دهند در صورتی که شیوه درست نگهداری از اسکناس، کار چندان سختی نیست و با روش درست می‌توان از اتلاف و هدر رفتن هزینه‌های فراوان جلوگیری کرد.
عمر متوسط اسکناس در کشورمان 5 سال است البته عمر اسکناس‌های ریز ما گاهی اوقات حتی به یک سال نیز نمی‌رسد. تا چندی پیش متوسط عمر اسکناس در ایران 5/3 سال بود که با اطلاع‌رسانی و شفاف‌سازی نسبت به هزینه‌ها و صدمات وارده، متوسط عمر اسکناس به 5 سال افزایش پیدا کرده است.
طول عمر سکه نیز حداقل ۳۰ سال است به همین دلیل در ارزش‌های پایین‌تر، ضرب سکه رایج‌تر است و این امر در کاهش هزینه‌ها بسیار مؤثر است. به عنوان مثال هزینه سکه ۵۰ تومانی در حدود ۳۴ تومان تمام می‌شود به این معنا که هزینه چاپ اسکناس ۵۰ تومانی یک سوم سکه ۵۰ تومانی است اما عمر آن یک سی‌ام آن است.
بسیاری از مردم علاقه‌ای به استفاده از کیف پول ندارند و به همین دلیل اسکناس را به بدترین شکل ممکن در جیب‌هایشان نگهداری می‌کنند. برخی نیز اسکناس را با برگه یادداشت و دفترچه تلفن و خاطرات اشتباه می‌گیرند.
به دلیل پایین بودن فرهنگ استفاده از اسکناس در کشور و فرسوده شدن اسکناسها، هر روز بر تعداد اسکناس‌های فرسوده افزوده می‌شود. طبیعتاً با افزایش تعداد اسکناس‌های فرسوده، هزینه بیشتری برای چاپ مجدد اسکناس بر سیستم پولی و بانکی کشور تحمیل می‌شود.
آموزش و اطلاع‌رسانی برای بالابردن فرهنگ استفاده از اسکناس در میان مردم می‌تواند از هزینه‌های بالای استهلاک اسکناس بکاهد. شاید طی سال‌های آتی استفاده از کارت‌های اعتباری در دادوستدهای روزانه بتواند یکی از مؤثرترین روش‌ها برای حل مشکل کهنگی و فرسودگی اسکناس باشد.
امروزه در کشورهای پیشرفته حجم انتقال پول بسیار کم شده است زیرا اینگونه انتقالات و معاملات پولی مشکلاتی از قبیل سرقت، افزایش ترافیک شهری، آلودگی هوا، اتلاف وقت و صرف میلیاردها ریال هزینه بابت تولید و امحاء اسکناس و... را به دنبال دارد.
هرچند تا رایج شدن چنین روش‌هایی در ایران راهی طولانی در پیش است، اما با دادن اطلاعات و آگاهی به مردم می‌توان استفاده از این روش‌های پیشرفته که یکی از آنها استفاده از کارت اعتباری به جای پول نقد است را در جامعه جا انداخت.
همچنین با بالابردن فرهنگ استفاده از اسکناس و ارائه اطلاعات درباره هزینه بالای تولید و نابودی اسکناس می‌توان از نابودی این سرمایه ملی جلوگیری و بر عمر آن اضافه کرد.
242 ریال هزینه هر اسکناس جدید
مدیر اداره نشر اسکناس و خزانه بانک مرکزی در زمینه هزینه‌های تولید اسکناس می‌گوید: قیمت تمام شده نشر هر اسکناس در کشور به طور متوسط 242 ریال و هزینه کل سالانه جمع‌آوری و امحاء اسکناس‌های فرسوده 175 میلیارد ریال (5/17 میلیارد تومان) است.
به گفته محمد قدس الهی، همه ساله پیش‌بینی نشر اسکناس توسط بانک مرکزی برای سال آینده در راستای 3 هدف انتشار اسکناس جدید، جایگزینی اسکناس‌های فرسوده و افزایش ذخایر احتیاطی صورت می‌گیرد.
در سال گذشته میزان اسکناس‌های جدید انتشار یافته 11 هزار و 500 میلیارد ریال بود که در مقایسه با سال 84 بیش از 20 درصد رشد داشت.
در سال 85 حجم اسکناس‌های امحاء شده 2 هزار و 373 میلیارد ریال بود که این میزان معادل 523 میلیون برگ است. حجم اسکناس‌هایی که به منظور افزایش ذخایر منتشر می‌شود به طور معمول معادل 50 درصد اسکناس‌های منتشر شده است و با توجه به امکانات سازمان تولید اسکناس و مسکوک، هر ساله افزایش می یابد.
در سال گذشته از نظر ترکیب 85 درصد اسکناسها 10 و 20 هزار ریالی بود. هم‌اکنون حدود 4 سال است که اسکناس‌های 100 و 200 ریالی به چاپ نمی‌رسد و به گفته مقامات بانک مرکزی، احتمالاً از سال آینده نیز اسکناس 500 ریالی چاپ نخواهد شد.
با وجود اقدامات گسترده‌ای که در سال‌های اخیر برای گسترش بانکداری الکترونیک صورت گرفته، اما به علت توسعه ناقص بانکداری الکترونیک، این روند موجب کاهش تقاضا برای اسکناس نشده است و بر خلاف تصور، مردم برای خرید ابتدا از دستگاه‌های خودپرداز پول مورد نیاز را دریافت کرده و سپس اقدام به خرید می‌کنند.
در این زمینه، گسترش پایانه‌های خرید الکترونیکی (POS) و ایجاد اطمینان در مردم نسبت به بانکداری الکترونیک ضروری است؛ البته سال‌ها است که بر این ضرورت تاکید می‌شود ولی بانکداری الکترونیک در ایران همچنان در پله‌های اول قرار دارد.
متوسط عمر اسکناس در ایران 5 سال است حال آن که این رقم در کشورهای پیشرفته تقریباً 10 سال است که مقایسه این 2 رقم نشان از بی‌توجهی ایرانیان به نحوه نگهداری اسکناس دارد. بی‌گمان، در صورت دقت بیشتر مردم در نگهداری از اسکناس‌های موجود هزینه‌های بسیاری از دوش بانک مرکزی برداشته خواهد شد.
در حالی که بنابر اعلام بانک مرکزی، سالانه 5/17 میلیارد تومان صرف نوسازی اسکناس‌های فرسوده می‌شود، نکته‌ای که شاید مردم را به نگهداری مطلوب از اسکناسها تشویق کند این است که هزینه تجدید چاپ اسکناس‌های فرسوده از مالیات‌های خود مردم تامین می‌گردد.
بانک مرکزی؛ مسئول نشر اسکناس
بانک مرکزی بر اساس قانون پولی و بانکی کشور، مسئول تنظیم و اجرای سیاست‌های پولی و اعتباری و تنظیم سیاست‌های کلی اقتصادی کشور است. هدف بانک مرکزی حفظ ارزش پول، موازنه پرداخت‌ها و تسهیل مبادلات بازرگانی و کمک به رشد اقتصادی کشور است.
در بند الف ماده 3 قانون پولی و بانکی کشور به طور صریح ذکر شده است که امتیاز انتشار پول رایج کشور در انحصار دولت است و این امتیاز با رعایت مقررات این قانون، منحصراً به بانک مرکزی واگذار می‌شود. بر این اساس، حق انحصاری انتشار اسکناس و تنظیم جریان پول کشور که تا قبل از سال 1338 بر عهده بانک ملی ایران بود در هجدهم مرداد سال 1339 و هم‌زمان با تاسیس بانک مرکزی به این بانک محول گردید.
سکه و اسکناس در ایران
ضرب نخستین سکه‌های ایرانی را به کوروش هخامنشی نسبت می‌دهند. او در اوج قدرتش سرزمین لیدی (واقع در ترکیه کنونی) را تصرف کرد و مشاهده کرد مردمان آن دیار در مبادلات روزانه خود از فلزات مدوری استفاده می‌کنند.
او از این ایده خوشش آمد و دستور داد در سراسر قلمرو حکومت هخامنشیان سکه‌های مشابهی ضرب و در معاملات از آن بهره گرفته شود. یورش بنیان‌برافکن مغول در قرن هفتم بر پیشرفت تمدن و فرهنگ ایرانی ضربه سختی زد. با این وجود، یکی از تحولاتی که از بعد اقتصادی طی دوران استیلای مغول در ایران شکل گرفت، چاپ اسکناس بود.
برای نخستین بار چینی‌ها اسکناس را چاپ کردند و آن را چاو نامیدند. چاپ اسکناس در ایران هم به دوران حاکمیت مغول و سلطنت کیخاتوخان بازمی‌گردد.
عقیده عمومی بر این است که برای اولین بار اسکناس در دوران تسلط امپراتوری چینگ تسونگ بر سرزمین چین در سال 825 میلادی منتشر شده است. پس از مدتی در روسیه تزاری نیز پول کاغذی منتشر شد و واژه آسنا با تغییر مختصری وارد زبان روسی گشت و به صورت اسکیناف تغییر شکل داد.
این برهه زمانی مقارن با حکمرانی سلسله قاجاریه و حکومت فتحعلی شاه بود. به تدریج مراودات ایران با قدرت‌های برتر اروپایی اوج گرفت و پول کاغذی و لفظ اسکیناف با تغییراتی وارد زبان فارسی شد و از آن پس اسکناس در ایران رواج یافت.
روزنه
- پول از واژه یونانی obolos گرفته شده که سکه‌ای معادل یک ششم درهم بوده است. محققان اعتقاد دارند واژه پول از زمان اشکانیان در ایران رواج یافته است.
- سکه نام دستگاه آهنینی بود که برای مهر زدن بر پول‌های فلزی رایج به کار می‌رفت.
- پس از فتح یونان به دست سپاهیان ایران، واژه درم در ایران متداول شد که اصل آن دراخما (واژه یونانی) است و ایرانیان آن را درم می‌گفتند. بعدها اعراب این واژه را از ایرانیان اقتباس کردند.
- ریال در زبان اسپانیولی به معنای شاهی است و نام سکه نقره‌ای رایج در آن سرزمین بود. این واژه مترادف رویال انگلیسی است.
- نخستین اسکناس ایران در زمان ناصرالدین شاه چاپ شد.