معادن توليد شن و ماسه، تهران را در 3حوزه مختلف احاطه كرده‌اند: نخستين حوزه در جنوب غرب پايتخت و منطقه18 واقع شده است؛ معادني كه طي يك‌سال‌ونيم اخير و با پيگيري‌هاي فراوان سرانجام نتايج خوبي در مورد آنها حاصل شد و از 4معدن موجود به وسعت 400هكتار، تقريبا 3واحد آن تعطيل شده‌اند. بنابراين اميد مي‌رود با همكاري مسئولان و درنظرگرفتن تسهيلات لازم براي مالكان معدن نيمه فعال باقيمانده، مجموعه غول‌هاي شني اين محدوده در برابر قوانين زيست‌محيطي سر فرود آورند. اتفاقي كه مي‌تواند فضاي 400هكتاري را در فاز نخست براي اجراي طرح اقتصادي - خدماتي - تفرجگاهي فراهم كند.
محمدهادي حيدرزاده، مديركل محيط‌زيست استان تهران كه هفته گذشته پس از بازديد از معدن نيمه‌فعال منطقه18، دستور پلمب موقتش را بهخاطر هواي ناسالم اين روزها صادر كرد، حالا نيز اعلام مي‌كند كه اين واحد در آينده‌اي نزديك، تعطيل مي‌شود.
ديگر معادن شن و ماسه تهران در محدوده شهر‌هاي شهريار و شهرقدس و به فاصله حداكثر 10كيلومتري از پايتخت قرار گرفته‌اند. آنجا كه برداشت‌هاي بي‌ضابطه و بعضا تا عمق 80متري باعث شده تا اثري از رودخانه‌هاي كرج و شادچاي باقي نماند؛ تا آنجا كه اين منطقه به يكي از بزرگ‌ترين كانون‌هاي توليد گردوغبار شهر تهران، شهرك انديشه و شهرستان‌هاي قدس و شهريار تبديل شده است. مشاهدات عيني خبرنگار همشهري و تصاوير هوايي ثبت شده از اين محدوده (واقع در جاده كمربندي چيتگر به سمت انديشه) تأييدي است بر اين موضوع. حوزه سوم نيز در جنوب شرق تهران واقع شده است. اينطور كه به‌نظر مي‌رسد تعدادي از معادن شن و ماسه پاكدشت هم با تخريب محيط‌زيست نه‌تنها نابودي بخشي از رودخانه جاجرود را سبب شده‌اند بلكه اين محدوده هم به كانون ديگر گردوغبار تهران تبديل شده است. البته اين بدان معنا نيست كه همه اين معادن، به‌شكل غيرقانوني و با هدف تخريب محيط‌زيست مشغول به فعاليت هستند بلكه در ميان آنها تعدادي با روش بازيافت نخاله، استفاده از تكنولوژي‌هاي نوين شامل تيكنر (تصفيه‌خانه آب) و فيلترپرس به‌منظور جلوگيري از غبارپراكني، آب‌پاشي و مه‌پاشي كارگاه، دپو كردن مخلوط مورد نياز با ارتفاع حدودا 5 متر و برداشت از كف به عمق مجاز 30 و با پروانه اداره‌كل محيط‌زيست، شن و ماسه لازم شهر را توليد ميكنند. اينطور كه حيدرزاده به همشهري مي‌گويد درواقع كارگاه‌هاي توليدي شن و ماسه بايد در نزديكي شهرها واقع باشند اما با رعايت اصول زيست‌محيطي. به گفته وي فاصله طولاني معادن با شهرها آسيب‌هاي ديگري را بهخاطر مسافتي كه كاميون‌ها طي ميكنند، مصرف گازوئيل بيشتر، آلودگي هوا و صوتي، تخريب مسيرها و همچنين تصادفات احتمالي در پي دارد.
- گردوغبار معادن چگونه به شهر مي‌رسد؟
به گفته امير رعيتي، رئيس انجمن شركت‌هاي بازيافت نخاله و آبرفتي، شست‌وشوي ماسه براي توليد مصالح دوبار شور طبيعي، لاي و بادي (شن‌هاي دان‌ريز) به جاي مي‌گذارد كه پس از خشك‌شدن، با كوچك‌ترين نسيمي پراكنده مي‌شوند. با توليد هرهزار تن ماسه دوبار شور طبيعي، حدود 60 تا 100تن لاي و بادي به‌دست مي‌آيد. روزانه در شهرستان‌هاي قدس و شهريار بالغ بر 50هزار تن ماسه دوبار شور طبيعي و در پي آن 3هزار تن لاي و بادي توليد مي‌شود.
- 3سؤال
- چطور اداره‌كل صنعت، معدن و تجارت استان تهران بدون نظارت و مطالعات كافي مجوز برداشت بي‌قاعده از بستر رودخانه‌ها را صادر مي‌كند؟
-چرا در يك‌استان براي صدور مجوز و نظارت بر معادن شن و ماسه 3متولي مختلف وجود دارد؟
- چرا سازمان‌هاي متولي براي جبران خسارات كه سالانه در استان تهران بالغ بر 300ميليارد تومان مي‌شود، اقدام نمي‌كنند؟
- آب مصرفي 5برابر مزارع
در كنار معادن شن و ماسه پاكدشت مزارع صيفي‌جات بسياري در جنوب بزرگراه امام رضا وجود دارد كه از كم‌آبي رنج مي‌برند. به گفته پرويز كردواني، براي آبياري مزارع صيفي‌جات و سبزي‌كاري به وسعت 10هكتار روزانه حداكثر 120هزار ليتر آب نياز است. اين درصورتي است كه به گفته رعيتي، كارخانه‌هاي توليد شن و ماسه به وسعت 5 تا 10هكتار براي 10ساعت كار در روز با داشتن تيكنر حداقل نياز به 400 تا 600هزار ليتر آب دارند. وي مدعي مي‌شود كه معادن شهر قدس و شرق تهران براي تأمين آب مورد نياز خود 250حلقه چاه مجاز و غيرمجاز حفر كرده‌اند كه روي برداشت آنها نظارتي وجود ندارد. وي تاكيد مي‌كند كه بهخاطر اين عدم نظارت‌ها امروز يك تن شن و ماسه توليدي كه با ازبين‌رفتن يك مترمكعب از بهترين اراضي استان تهران همراه مي‌شود، به قيمت فقط 5 هزار تومان به فروش مي‌رسد.
- ضررهايي كه به شهروندان مي‌رسد
براساس پژوهش‌هاي مشترك كميته بهداشت حرفه‌اي سازمان بهداشت جهاني و سازمان بين‌المللي كار، بيماري تحت عنوان سيليكوزيس شناخته شد. اين بيماري بيشتر بهخاطر فعاليت معادن شن و ماسه و صنايع توليد آسفالت، ريخته‌گري، سنگ‌بري و آجرسازي و توليد سيمان ناشي مي‌شود. در واقع سيليكا يك‌ماده معدني است كه تقريبا در هر سنگ و صخره‌اي و شن و ماسه وجود دارد و بيمار سيليكوزيس كه به ريه‌هاي كارگران مشغول به‌كار در معادن و شهروندان اطراف آنها صدمات جدي وارد مي‌كند. ذرات سيليكا از گردوغبار هم كوچك‌ترند و حين تنفس وارد شش شده و ورم و آسيب بافت ششي را درپي دارد. نفس تنگي، سل و سرطان ريه از علل ورود سيليكا به شش هستند كه آثار جدي آن اغلب پس از 10سال در فرد بيمار بروز مي‌كند. به گفته اميرعباس نوري، مدير آزمايشگاه همكار سازمان استاندارد استان تهران بالغ بر 70درصد سنگدانههاي شهر قدس و پاكدشت را سيليس تشكيل مي‌دهد. به گفته وي معادن در اين دو حوزه در حالي فعاليت ميكنند كه به‌طور نمونه در شهر قدس، با شهرك مسكوني فاز 3 انديشه، كمتر از 100متر فاصله دارند. وي تأكيد مي‌كند كه البته اين سنگ‌هاي بسيار ريز، با وزش باد و برخورد با سنگدانههاي درشت‌تر به قلب پايتخت هم مي‌رسند.
- ضررهايي كه به دستگاه‌هاي دولتي مي‌رسد
عوارض برداشت مخلوط شن و ماسه براي امسال به ازاي هر مترمكعب 600تومان است. به گفته يكي از بهره‌برداران معادن بازيافتي غرب تهران، يك‌كارخانه توليدي شن و ماسه روزانه حداقل 5 هزار تن مواداوليه استفاده دارد و براي اين منظور سالانه حدود 100هزار مترمكعب (حدود 1800تن) پروانه برداشت از اداره‌كل صنعت، معدن و تجارت دريافت مي‌كند. بدين‌ترتيب با وجود مصرف يك‌ميليون و 560هزار تن مخلوط براي توليد شن و ماسه، يك‌نهم عوارض برداشت واقعي را مي‌پردازد. به گفته رعيتي، با اين حساب و كتاب، بسياري از بهره‌برداران نه‌تنها عوارض ارزان واقعي را نمي‌پردازند، بلكه متعاقبا ماليات واقعي را هم پرداخت نمي‌كنند، درصورتي‌‌كه با بررسي قبوض برق آنها و تعداد سنگ‌شكن‌هاي نصب شده مي‌توان خسارات و حقوق از دست‌رفته دولتي گذشته را محاسبه كرد.