مصداق ديگر اين ماجرا، شاهنامه است. وقتي از شاهنامه صحبت مي‌كنيم، آن را بخشي از هويت ايراني‌مان مي‌ناميم و به آن افتخار مي‌كنيم اما شايد يك‌بار هم سراغ آن نرفته باشيم. امروز كه روز بزرگداشت فردوسي است سراغ پاسخ به 2سؤال رفته‌ايم؛ چرا بايد شاهنامه بخوانيم؟ چگونه شاهنامه‌خواني را شروع كنيم؟
- چرا بايد شاهنامه فردوسي را بخوانيم؟
«زبان فردوسي در شاهنامه زباني است آنچنان روان و به دور از پيچيدگي و پوشيدگي كه به زبان مردمي مي‌ماند؛ به زباني كه در گفت‌وگو‌هايمان به‌كار مي‌گيريم. از اين روي، با آنكه هزار سالي از زمان سروده‌شدن شاهنامه مي‌گذرد، زبان شاهنامه را مي‌توان زبان روزگار ما شمرد»؛ اين را دكتر كزازي گفته كه همه ما او را با نوع حرف‌زدنش مي‌شناسيم؛ اينكه چقدر زبان فارسي را درست و صحيح صحبت مي‌كند. حالا استاد مي‌گويد كه شاهنامه همان زبان گفت‌وگوهاي ماست. تقريبا اكثر كارشناسان ادبيات اتفاق نظر دارند كه زبان فارسي در اين روزگار به خطر افتاده است. فارسي صحبت مي‌كنيم، اما فارسي را خوب بلد نيستيم. شاهنامه، كتابي است كه خواندش مي‌تواند به درست فارسي حرف‌زدن ما كمك كند.
الفباي فارسي را بلديم، لغت‌هايي را در حافظه داريم اما نمي‌توانيم خوب و درست بنويسيم. توان توصيف كردن رخدادها را در نوشتن نداريم. خب چه بايد بكنيم؟ شاهنامه بخوانيم. شاهنامه به گفته كارشناسان ادبيات، الگو و مرجع ما در درست‌نويسي است. شاهنامه‌خواني، كلمه‌هاي مفيد زيادي به ما ياد مي‌دهد كه مي‌توانيم از آنها در نوشتن استفاده كنيم.
قرار نيست شما با شاهنامه‌خواني، اتفاقات خاك‌خورده روزگار قديم را مرور كنيد. ما در اين روزگار به فرهنگ و اخلاق نياز داريم. شاهنامه هم دودستي اينها را تقديم ما مي‌كند. شاهنامه يك اثر فرهنگي و اخلاقي با پيام روشن است. با ترسيم نبرد خير و شر خواننده را به حمايت از خير و مبارزه با شر دعوت مي‌كند. شاهنامه كتابي با مضمون‌هايي كاملا انساني است.
دليل آخرمان هم كه گفتن ندارد. ما شاهنامه را شناسنامه هويت ايراني‌مان مي‌دانيم و به آن افتخار و مباهات مي‌كنيم. شاهكار ادبي جهان است كه به ما تعلق دارد. خب، نبايد با چنين كتابي بيشتر آشنا باشيم؟ نبايد حداقل چند بيتي از آن را در حافظه داشته باشيم؟ نبايد بتوانيم داستان‌هاي آن را براي كودكانمان تعريف كنيم؟
- چگونه شاهنامه‌خواني را شروع كنيم؟
مشكل اين است كه سرمان خيلي شلوغ است. ميان قيل و قال زندگي، كمتر فراغتي پيدا مي‌كنيم. خب، اين ميان چگونه مي‌توانيم سراغ يك كتاب حجيم با 60 هزار بيت برويم. ابياتي كه خوانش و درك معناي آن هم برايمان سخت است. چه بايد بكنيم؟ چطور شاهنامه‌خواني را شروع كنيم؟ اينها پيشنهادهاي ما براي شماست.
1- همه شاهنامه را نخوانيد
شما با يك رمان مواجه نيستيد كه لازم باشد از ابتدا تا انتهاي آن را به‌ترتيب بخوانيد تا قصه دست‌تان بيايد. از همين حالا از ذهن‌تان بيرون كنيد كه قرار است همه اين كتاب حجيم را بخوانيد. شاهنامه را مثل يك كتاب بزرگ با داستان‌هاي كوتاه و مستقل فرض كنيد كه مي‌توانيد فقط برخي از داستان‌ها را بخوانيد.
2- شاهنامه منثور بخوانيد
براي شروع، اگر با شعر و نظم زياد ارتباط برقرار نمي‌كنيد مي‌توانيد سراغ نثر شاهنامه برويد. گزيده شاهنامه را به نثر بخوانيد كه اتفاقا كتاب‌هاي خوبي در اين زمينه منتشر شده است. كتاب «برگردان روايت‌گونه شاهنامه فردوسي» اثر دكتر دبير سياقي نمونه خوبي است كه به كارتان مي‌آيد.
3- شخصيت‌ها را بشناسيد
ما بعضي نام‌هاي موجود در شاهنامه را زياد روي فرزندانمان مي‌گذاريم اما خيلي با اين نام‌ها آشنا نيستيم. حتي نمي‌دانيم كه مثلا گردآفريد يا رودابه يا افراسياب در داستان‌هاي شاهنامه آدم خيري بوده‌اند يا شر. براي شروع شاهنامه‌خواني مي‌توانيد ابتدا با شخصيت‌هاي شاهنامه آشنا شويد؛ مثلا در كتاب «درآمدي بر انديشه و هنر فردوسي» نوشته دكتر حميديان مي‌توانيد با شخصيت‌هاي شاهنامه و ساير ويژگي‌هاي اين اثر آشنا شويد.
4- شروع كنيد و لذت ببريد
قرار نيست كل شاهنامه را در يك مدت مشخص بخوانيد. مسابقه نيست كه خودتان را هر چه زودتر به خط پايان برسانيد. كارشناسان ادبيات مي‌گويند كه شاهنامه بهترين متن براي گزيده‌خواني و آهسته‌خواني است. مي‌توان چند بيت آن را خواند، از زيبايي آن لذت برد و ساعت‌ها به‌معناي عميق آن انديشيد. كمي صبر داشته باشيد و كم‌كم با اشعار شاهنامه همراه شويد تا لذت آن را بيشتر حس كنيد.
5- داستان‌هاي كوتاه را انتخاب كنيد
همانطور كه گفتيم شاهنامه پر از داستان‌هاي مختلف است. از يك شاهنامه‌شناس بخواهيد كه چند داستان كوتاه و جذاب اين كتاب را به شما معرفي كند و براي شروع سراغ آنها برويد؛ مثلا داستان هوشنگ كه دومين شاه اسطوره‌اي و شامل حدود 50بيت است براي شروع گزينه خوبي به‌حساب مي‌آيد.
6- يكي از 4بخش شاهنامه را بخوانيد
خيلي‌ها شايد ندانند كه شاهنامه از 4بخش كاملا مستقل تقسيم شده است، يعني شما مي‌توانيد اين كتاب حجيم را مثل 4 كتاب مجزا و كوچك‌تر بدانيد. اين 4بخش كدام‌ها هستند؟ بخش اول، بخش اساطيري آن است كه سرگذشت‌يازده شاه اسطوره‌اي را از كيومرث تا گرشاسپ روايت مي‌كند كه به آنان «شاهان پيشدادي» يا «پيشداديان» مي‌گويند. بخش دوم، بخش پهلواني است كه با قيام كاوه آغاز مي‌شود و با مرگ رستم به پايان مي‌رسد. بخش سوم، بخش تاريخي آن است كه به شاهان كياني و اشكانيان و ساسانيان مي‌پردازد و بخش چهارم هم داستان‌هاي مستقل است مثل داستان بيژن و منيژه.
7- بيت‌هاي كليدي را حفظ كنيد
خب، حالا كه مي‌خواهيد شاهنامه‌خواني را شروع كنيد، تصميم بگيريد كه برخي از اشعار شاهنامه را هم حفظ كنيد. در حقيقت شما مي‌توانيد با حفظ اين اشعار، ترويج‌دهنده شاهنامه‌خواني ميان ديگران باشيد. هر بخش شاهنامه ابيات كليدي دارد كه تشخيص آنها زياد سخت نيست.
8- شاهنامه صوتي فراموش نشود
خيلي عادت به خواندن نداريد يا اساسا فرصت‌تان براي اين كار كم است، خب اساسا اين چيز خوبي نيست اما بهانه شاهنامه نخواندن هم به‌حساب نمي‌آيد. خوشبختانه در حال حاضر نسخه‌هاي صوتي شاهنامه در بازار وجود دارد. امكان دانلود از اينترنت هم مهياست. سراغ اين نسخه‌هاي صوتي برويد.
9- نرم‌افزار شاهنامه به كارتان مي‌آيد
اپليكيشن‌هاي موبايلي و نرم‌افزارهاي مربوط به شاهنامه‌ها به‌راحتي در دسترس شماست. خوبي اين نرم‌افزارها اين است كه امكان جست‌وجو در آنها فراهم است و شما مي‌توانيد داستان‌ها را به نثر هم در آنها به راحتي پيدا كنيد و بخوانيد. فقط يادتان باشيد كه هيچ‌كدام از اينها لذت شاهنامه‌خواني با كتاب را ندارد.
10- نقالي و پرده‌خواني فراموش نشود
يكي از دلايلي كه قديمي‌ها خيلي با شاهنامه و شاهنامه‌خواني مأنوس بودند اين بود كه نقالي و پرده‌خواني شاهنامه در روزگار قديم و مخصوصا در قهوه‌خانه‌ها رواج داشت. حالا كه اين هنر كمرنگ شده مي‌توانيد فيلمي از كار نقالان و پرده‌خوانان شاهنامه ببينيد و لذت ببريد. نقالي و پرده‌خواني براي همه گروه‌هاي سني گيرايي دارد.
- شاهنامه‌خواني به سبك كودكي
چند توصيه براي آشنايي كودكان با شاهنامه
اينكه سرانه مطالعه در كشورمان كم است، يك دليل واضح دارد؛ ما از كودكي عادت نكرده‌ايم كه كتاب بخوانيم. خب در مقياس كوچك‌تر هم همين موضوع را مي‌توان درباره شاهنامه‌خواني گفت. اينكه ما شاهنامه نمي‌خوانيم دليلش اين است كه از كودكي با اين كتاب غريبه بوده‌ايم. اينجا چند توصيه براي آشنايي كودكان و نوجوانان با شاهنامه بيان شده است كه شايد به كارتان بيايد.
برگردان و بازنويسي‌هاي زيادي از قصه‌هاي شاهنامه به نثر براي گروه سني كودكان و نوجوانان در بازار كتاب موجود است. يك جست‌وجوي ساده شما را به گزينه‌هاي خوبي مي‌رساند كه ريزه‌كاري‌هاي داستان‌هاي شاهنامه را بهتر منتقل كنند و نثر روان و ساده‌اي هم داشته باشند.
كودكان قرار است از شاهنامه‌خواني احساس شادي و لذت كنند، پس بيشتر از اينكه بخواهيد روي درك مفاهيم آن براي كودكان تأكيد كنيد، روي جنبه‌هاي داستاني ماجرا كار كنيد و بگذاريد آنها از شنيدن يك داستان جذاب لذت ببرند.
انتخاب داستان‌هاي مناسب شاهنامه براي كودكان و نوجوانان هم خودش يك هنر است. اگر سراغ كتاب‌هاي بازنويسي شاهنامه براي اين گروه سني برويد از اين نظر خيالتان راحت است چون اين كار توسط كارشناسان انجام شده؛ مثلا يادتان باشد كه بخش كهن و اساطيري شاهنامه خيلي براي بچه‌ها جذاب نيست و آنها را دلزده مي‌كند.
با داستان‌هاي «پيدايش آتش»، «جنگ سيامك با ديوان»، «هفت‌خان رستم» و... شروع كنيد و بعد داستان كاوه آهنگر، رستم و اسفنديار و... را بگوييد.
خيلي فشرده كودكتان را شاهنامه‌خوان نكنيد. قرار نيست او در كودكي با همه داستان‌هاي شاهنامه آشنا شود. در خواندن داستان‌هاي شاهنامه براي اين گروه سني نبايد شتابزده عمل كنيد. بهتر است بدون شلوغ كردن ذهن آنها، فرصت دهيد از داستان شگفت‌زده شوند، لذت ببرند و به شوق بيايند.
با مسئولان مركز آموزشي و مهدكودكي كه فرزندتان در آن آموزش مي‌بيند صحبت كنيد كه نمايش‌هايي براساس داستان‌هاي شاهنامه تدارك ببينند. خودتان هم در تهيه و تدارك اين نمايش‌ها كمك كنيد. در خانه و با اعضاي خانواده هم مي‌توانيد اين نمايش‌ها را اجرا كنيد.
شاهنامه‌هاي مصور داشته باشيد و تصاوير داستان‌ها را به بچه‌ها نشان دهيد تا در ذهن‌شان تصويري از قهرمانان داستان‌هاي شاهنامه شكل بگيرد. اين كار كمك زيادي به جذاب‌تر شدن داستان براي آنها مي‌كند.