اما در کشورهایی که رادیو در آنها پیشرفت بسیار داشته است، ژورنالیسم رادیویی رشته‌ای تحصیلی است که فارغ‌التحصیلان آن فرصت‌های شغلی فراوانی را در رادیوهای خصوصی و دولتی در اختیار دارند. تفاوت ژورنالیست رادیویی با کارکنان رادیویی ـ که امروزه در ایران با عناوین شغلی مختلف مشغول به کارند ـ در آن است که ژورنالیست رادیویی مسلط به فنون رادیویی و شبکه‌های چندرسانهای است. در حالی که کارکنان رادیویی، هر یک تنها برای انجام دادن یک وظیفه توانمندی دارند. این نوشتار در پی تبیین نسبی مباحثی است که ژورنالیست رادیویی برای توفیق در پیشه خود باید از آنها آگاه باشد.
گسترش و فزونی وسایل ارتباط جمعی در «عصر رسانه‌ها»، علم روزنامه‌نگاری را متحول و متکثر کرده استامروزه ژورنالیسم فقط در برگیرنده رسانه‌های مکتوب نیست بلکه رسانه‌های جدیدتر چون اینترنت را نیز شامل می‌شود. رسانه رادیو در تعامل با دیگر رسانه‌ها عرصه‌های تازه‌ای را تجربه می‌کند که «رادیوهای اینترنتی» تازه‌ترین انواع رادیوها در گستره رسانه‌های جدید است. به نظر نیل پستمن (Neil Postman) ما «تا سر حد مرگ، اطلاعات کسب می‌کنیم». او وضعیتی را توصیف می‌کند که مدت‌هاست شاهد آن هستیم؛ «این همه اطلاعات تاکنون وجود نداشته است. سیلی از اطلاعات و همزمان اطلاعاتی فشرده و درهم تنیده در ذهن ما فرومی‌ریزد. اما در واقع، مقدار زیادی از این اطلاعات بی‌استفاده رها می‌شوند. از میزان استفاده‌شده نیز تنها اندکی به صورت شنیداری قابل درک هستند و حداکثر کاربرد آنها در رایانه و یا به صورت اطلاعات صرف است». (1)
شنیداری بودن رسانه رادیو، اگرچه به اطلاع‌رسانی خطی منجر می‌شود و اطلاعات به اجبار به دنبال هم و نه همزمان در اختیار مخاطب قرار می‌گیرد اما تخیل مخاطب را برمی‌انگیزد و به‌ویژه در برنامه‌های عمیق‌تر، رادیو را به رسانه‌ای برای انجام دیالوگ بدل می‌کند. همین ویژگی‌ها، شاخه‌ای جدید از ژورنالیسم را طرح می‌کند که به ژورنالیسم رادیویی مشهور است. آکسل بوخ هلتس و والتر فن لاروش، ژورنالیسم رادیویی را این‌گونه معرفی می‌کنند: «روزنامه‌نگار رادیویی همان ویژگیهای روزنامه‌نگار تلویزیونی یا مطبوعاتی را داراست. روزنامه‌نگار رادیویی بودن، نیاز به ظاهری جذاب ندارد بلکه فقط صدایی گیرا و مؤثر می‌طلبد؛ لازم نیست مانند روزنامه‌نگار تلویزیونی به تصاویر فکر کند و همچنین مجبور نیست مانند روزنامه‌نگار مطبوعاتی عناوین خبری را با لی‌آوت (Lay out) صفحه متناسب سازد. با این حال باید بتواند سمعی (Akustisch)فکر کند. برای او این پرسش مطرح است که من به عنوان روزنامه‌نگار چه باید انجام دهم که شنونده مرا به عنوان طرف گفتوگوی خود بپذیرد و مرا بفهمد، به جای آنکه احساس کند نادیده انگاشته شده است؟ من چگونه باید موضوع را متناسب با رادیو عرضه کنم که شنونده بتواند با گوش‌هایش ببیند؟ انجمن روزنامه‌نگاران آلمان در گزارش کار سالانه خود در سال 1996، این فعالیت‌ها را درحوزه شغلی روزنامه‌نگار برشمرده است: «جست‌وجو (گردآوری و سنجش منابع)، انتخاب و پردازش اطلاعات، آماده‌سازی خلاقانه برای رسانه (تنظیم گزارش و تفسیر) و طراحی و انتقال آنها».(2)
ژورنالیست رادیویی درگام نخست باید با گستره رسانه‌ای رادیو آشنا شود. گستره رسانه‌ای رادیو در سال‌های اخیر بسیار متنوع شده است. گستره رادیویی براساس معیارهای زیر تقسیم‌بندی می‌شود:
- حقوقی (رادیوهای دولتی یا خصوصی)
- جغرافیایی (رادیوهای محلی، منطقه‌ای، استانی، چنداستانی، سراسری و بین المللی)
- وضعیت شنود مخاطب (همراه(3) یا متمرکز(4))
- محتوایی (برنامه‌های چند‌موضوعی و تک‌‌موضوعی)
از نظر نوع برنامه‌سازی نیز رادیوها را در این اشکال تقسیم‌بندی می‌کنند: رادیوهای مناسبتی، رادیوهای تخصصی، رادیوهای کامل، رادیوهای تمرکزی و رادیوهای همراه.
سبک‌ها و انواع مختلف رادیویی با پیدایش رادیوهای خصوصی پدید آمدند که با توجه به انواع مختلف رادیویی بسیار متنوع هستند و این نمونه‌ها نشان می‌دهد که عرصه روزنامه‌نگاری رادیویی تا چه اندازه گسترده است. علاوه بر آن، انواع برنامه‌های رادیویی بسیار متنوع هستند که آشنایی با هریک از آنها و توانایی ساخت آنها برای یک روزنامه‌نگار رادیویی ضروری است. نوشتن برای رادیو و اجرا و تهیه برنامه‌های مختلف همچون نظرسنجی، گزارش، مصاحبه، تفسیر، طنز، فیچر و... ویژگیهای خود را دارد. به همین سبب در حوزه نویسندگی و اجرای برنامه‌های رادیویی، آثار بسیاری تالیف شده است تا با تبیین و تمایز زبان گفتار از نوشتار، فهم مطالب را برای مخاطب ساده‌تر کند. بنابراین یکی از تفاوت‌‌های میان روزنامه‌نگاری مکتوب و روزنامه‌نگاری رادیویی، نویسندگی و نوشتار رادیویی است. زبان رادیویی زبان نوشتاری نیست بلکه زبان گفتاریِ نوشته‌شده است؛ یعنی اگرچه مهارت‌های نوشتن از رسانه‌های مکتوب گرفته شده است اما این مهارت‌ها در رسانه‌های شفاهی ویژگیهای خود را دارد. از سوی دیگر، تحولات نوین درحوزه رسانه‌ای، ژورنالیسم رادیویی را به عرصه‌های تازه‌ای وارد کرده است. فناوری دیجیتال و استودیوهای خودکار این امکان را برای ژورنالیست فراهم آورده است تا هم بتواند گوینده باشد، هم کنداکتور برنامه‌ای پخش کند و هم با مخاطبان گفت‌وگو کند. از این‌رو امروزه مفسر یا سردبیر رادیو باید با همه مهارت‌های فنی آشنا باشد. در رادیوهای خصوصی برای صرفه‌جویی در نیروی کار از این روش استفاده می‌کنند. برخی صاحب‌نظران معتقدند در این شیوه، وقتی یک نفر هر چه را در لحظه فکر می‌کند به زبان می‌آورد و به همین دلیل از عمق کار کاسته می‌شود، نوع پیش‌پا‌افتاده‌ای از ژورنالیسم پدید می‌آید که ژورنالیسم دیسک ـ جاکی (DJ-Journalism) نامیده می‌شود. به هر روی امکانات جدید، مهارت‌های تازه می‌طلبد که این مهارت‌ها نیز خواسته یا ناخواسته به حوزه کار رادیویی وارد شده‌اند.
حوزه جدید دیگری که در سال‌های اخیر با گسترش اینترنت پدید آمده است، پیدایش رادیوهای اینترنتی است. امروزه رادیو دیگر رادیو نیست؛ اینترنت و خدمات اضافی دیجیتال از سال 1995، مفهوم رادیو را تغییر داده‌اند.
- اگر رادیو تا امروز تنها رسانه‌ای منفصل و محدود به شنیدن بود، امروز به وسیله اینترنت، تصاویر متحرک، عکس‌ها، رنگ‌ها و حتی تصاویر ویدئویی و انیمیشن و دنیای مجازی، رادیو دگرگون شده است.
- در دنیای نوین چندرسانهای، به مخاطب رادیو به جای «شنونده»، «کاربر» گفته می‌شود.
- در دنیای امروز به جای «گروه مخاطبان رادیو» عبارت «جامعه ارتباطی رادیو» به کار می‌رود.
- هر یک از اعضای این جامعه ارتباطی می‌توانند از طریق گفتوگوی اینترنتی (چت) و پست الکترونیک با سایر اعضا و مجری ارتباط برقرار کنند.
با کمک ابزار، جهت تبادل داده‌ها، کاربر می‌تواند به صورت غیرمستقیم به جریان پخش رادیویی دست یابد؛ مثلا در فهرست انتخاب بهترین عنوان موسیقی، همگام با دیگران می‌تواند تعیین کند کدام قطعه موسیقی باید جلوتر کشیده شود. گام بعدی آن است که عنوان موسیقی درخواست شده توسط شنوندگان از طریق اینترنت، در برنامه گنجانده و با فهرست برنامه تطبیق داده شود. بدین ترتیب شنوندگان می‌توانند با یک کلیک، به طورمستقیم قبل از پخش موسیقی، ترتیب عناوین را تغییر دهند.
بدین ترتیب نقش‌ها با یکدیگر عوض شده است؛ مجری به عضوی منفصل در برنامه بدل شده است و شاید در آینده در برخی برنامه‌ها، دیگر نیازی به حضور مجری نباشد. در واقع «مدیر داخلی» شنوندگان خواهند بود. آنها با رد و بدل کردن اطلاعات از طریق اینترنت، گرداننده رادیوی خود خواهند بود. در حال حاضر، فقط اینترنت در این وضعیت قرار دارد که بتواند رادیو را از یک ابزار توصیفی صرف به ابزاری ارتباطی بدل کند. بنابراین، علاوه بر ارتباطات برخط (آن‌لاین)، این امکان نیز میسر است که نه تنها رادیو به ارسال پیام بپردازد بلکه پیام را نیز دریافت کند. رادیو امروز به وسیله اینترنت به رسانه‌ای قابل رؤیت تبدیل شده است و شنونده، همزمان به نوعی «بیننده» آن نیز هست.
رادیوی اینترنتی، شرایط عرضه و تقاضا را بر هم زده است. نتایج تحقیقات چند ساله درARD و ZDF روی برنامه‌های آن‌لاین نشان می‌دهد که از برنامه‌های رادیویی ـ که از طریق رایانه دریافت می‌شده است ـ بیشتر به عنوان یک رسانه همراه استفاده می‌شود. این موضوع، تمرکز کامل را روی محتوای تصاویر نمی‌طلبد بلکه می‌توان در کنار آن به سایر کارها با استفاده از رایانه شخصی نیز پرداخت. بنابراین در رادیوی اینترنتی نیز آنچه اهمیت دارد، صداست.
برای ژورنالیست رادیویی، دانستن چند مبحث دیگر نیز ضروری است؛ حقوق رسانه‌ای رادیو، تبلیغات رادیویی، تحقیق رسانه‌ای در حوزه رادیو و حقوق تبلیغات بازرگانی در رادیو. در کشورهای مختلف بر اساس قانون اساسی و نیز قوانین حقوقی، برای برنامه‌های رادیویی، کارکنان، تبلیغات و نحوه خبررسانی، حقوق رسانه‌ای‌ای معین شده است که هر ژورنالیستی باید با آنها آشنا باشد و طبیعی است بی‌توجهی به این موارد، مجازات قانونی به دنبال خواهد داشت.
تحقیق رسانه‌ای یکی از اولویت‌های مهم در کار رادیویی است. در کشورهای پیشرفته هر 6 ماه یک بار، تحقیقات رسانه‌ای جامعی توسط یک مؤسسه انجام می‌گیرد که براساس آن، جایگاه هر رسانه بر مبنای هر هزار نفر شنونده در دقیقه تعیین می‌شود. فرستنده‌های رادیویی براساس این اطلاعات، قیمت آگهی‌های بازرگانی را برای گنجاندن در بخش‌های برنامه‌ای تعیین می‌کنند. میزان مبلغ براساس شاخص «قیمت ـ هزار ـ ارتباط (شنود)» (TKP=Tausend-Kontakt-Preis) تعیین می‌شود. این قاعده بیان می‌کند که برای جذب هزار مخاطب در یک میان‌برنامه کوتاه تبلیغی، چه میزان پول باید پرداخت کرد. با این روش، قیمت آگهی‌های بازرگانی در برنامه‌های مختلف قابل مقایسه هستند.
جدا از آنکه چه تعداد شنونده وجود دارد، شاخص «قیمت ـ هزار ـ ارتباط» به ما نشان می‌دهد که به دست آوردن هزار شنونده در یک آگهی کوچک تبلیغی، تا چه میزان گران‌قیمت است. در عرصه رقابت رادیوهای خصوصی، با توجه به جایگاه رادیو، قیمت تبلیغات بازرگانی مشخص می‌شود. از این‌رو تحقیق رسانه‌ای برای آنکه رسانه بتواند مخاطب بیشتری جذب کند، از اولویت‌های کاری ژورنالیسم رادیویی در دنیای امروز است و آشنایی با روش‌های آن برای روزنامه‌نگار رادیویی ضروری است:
پی‌نوشت‌ها:
1- Schreiben fuer Horent,Stefan Wachtel,2003.
2- Axel Buchholz,Radiojournalismus ,2001.
3 - برنامه‌هایی که مخاطب حین کار یا انجام کاری دیگر می‌شنود
4 - برنامه‌هایی که شنونده با دقت و در ساعت خاص خود آن را می‌شنود.
منابع:
- Axel Buchholz&walter La Roche,Radiojournalismus,Peraktiscer Journalismus,Muenchen 2000
Brend-Peter Arnold,ABC des Hoerfunk(verlag UVK Medien,Konstanz)
- Walter von La Roche,Einfuehrung in den praktischen Journalismus.Mit genauer Beschreibung aller Ausbildungswege(List Lournalistische Praxis)
- Stefan Wachtel,Schreiben fuers Hoeren.Trainingstexte,Regeln und Methoden(verlag UVK Medien,Kostanz