تبلیغ روی کاغذ

برای شروع خوب است از پیشینه مطبوعات دینی در ایران بشنویم؟
بنده از مطبوعاتی که از آن بتوان به‌عنوان یک «مطبوعه دینی» یاد کرد، مثلا ویژه مسائل دینی مانند تفسیر قرآن و مباحث عقیدتی و غیره باشد و پیش از مشروطه نیز منتشر شده باشد، اطلاعی ندارم اما بعد از مشروطه - به‌خصوص از حوالی سال 1300 شمسی به بعد- به‌تدریج مجلاتی در این زمینه پدید آمد. در این زمینه، عراق مقدم بر ایران است؛ دلیلش هم این است که در آنجا حوزه علمیه بود و شماری از علما و فضلا در این اندیشه افتادند که نشریه دینی چاپ کنند. آنها متاثر از مصر بودند.
  در میان نشریات دینی که در عراق منتشر می‌شد، چه نشریه‌ای را می‌شناسید که در ایران آن زمان تاثیر گذاشته باشد؟
نشریات سیاسی دوره مشروطه که فراوان به ایران می‌آمد اما در بخش مطبوعات دینی، نشریه «العلم» از سید هبت‌الدین شهرستانی از مهم‌ترین نشریات دینی بود که متناسب با فضای ترکیب علم و دین پدید آمده بود و به ایران هم می‌رسید. این سیدهبت‌الدین کتابی هم تحت عنوان «اسلام و هیأت» داشت که آن هم درباره علم نجوم در عالم اسلام بود. خود مرحوم سیدهبت‌الدین هم رفت و آمد زیادی به ایران داشت.
   از ماجرای نشریات دینی در عراق که بگذریم، از قدیمی‌ترین این نوع نشریات در ایران چه نشریه‌ای را می‌توان نام برد؟
نشریه «الاسلام» که مدیرش محسن فقیه شیرازی بود. وی چندی در حوالی سال‌های 1302شمسی آن را چاپ کرد اما بعدا که رضاشاه آمد، این نشریه هم تعطیل شد. وی آدم فهمیده‌ای بود و هدف اصلی رساله‌اش دفاع از ارزش‌های اسلامی ‌در مقابل تهاجمی ‌بود که پس از مشروطه بر ضد مسائل دینی و مذهبی پدید آمده بود. یکی از این پدیده‌ها مسئله حجاب بود. در این نشریه مقالات فراوانی در دفاع از حجاب نوشته شد. بعد از رفتن رضاشاه هم بار دیگر این نشریه برای مدتی چاپ شد. خود او در سال 1324 شمسی درگذشت.
   برخورد علمای دینی و مراجع آن زمان ـ به عنوان کسانی که مستقیما با عامه مردم متدین برخورد داشتند ـ  با این نوع نشریات چگونه بود؟
می‌دانید که پدیده مطبوعات دینی ابتدا در میان محافل روشنفکری دینی پدید آمد که البته شمار زیادی از آنها روحانی هم بودند. مقصودم این است که ساختار حوزه به آن توجه جدی نداشت. اما درباره نشریه «الاسلام» واقعا یک استثنا وجود دارد. آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی برای نخستین‌بار اجازه داد تا از سهم امام به انتشار نشریه الاسلام کمک شود. آیت‌الله اصفهانی به نقل از کتاب «تاریخ جراید و مجلات» (ج1، ص234) نوشت: «مخفی نماناد چون مجله جلیله دینیه ‌الاسلام که از رشحات قلم عالم جلیل و فاضل نبیل علم‌الاعلام مصباح‌الاکلام ثقه‌الاسلام آقای آقاشیخ محسن شیرازی نگارش می‌یابد برای ارشاد [مردم] و جلوگیری از مقالات مضره اهل ضلال و دفع و رفع تشویش اذهان مستضعفین به سبب بعضی از نشریات اعادی دین، قلیل النظیر و ترویج و نشر آن خدمت بزرگی است به عالم انسانیت... پس بر همه لازم است در ادامه آن اهتمام کرده از بذل مال و صرف وجوه حتی از زکات و اوقاف و وصایایی که مصرف آن وجوه بریه است، دریغ ننمایند بلکه اشخاصی که از سهم مبارک حضرت امام علیه‌السلام بر ایشان تعلق می‌گیرد، مأذون‌اند که خمس آن را صرف این مصرف مهم نمایند؛ قبول و ممضی است».این تحول بزرگی است که البته به نظر من دنباله آن گرفته نشد.
   ‌با توجه به تاریخچه کوتاهی که در باب مطبوعات دینی به آن اشاره کردید، چه دوره‌ای را می‌توان دوره تحول در مطبوعات دینی دانست؟
به نظرم دهه20 از این جهت ممتاز است. در این دوره، آزادی سیاسی فراهم شده سبب پدید آمدن بازار بزرگی از نشریات در هر زمینه شد. دینداران هم وقتی احساس کردند برخی مخالفان دین کارهای مطبوعاتی می‌کنند، شروع به انتشار نشریه کردند و تعدادی نشریه خوب در این عرصه انتشار دادند. کسروی خیلی در تحریک این افراد مؤثر بود.
   در این دوره از چه کسی می‌توان در این زمینه یاد کرد؟ آیا کسی هست که بتوان او را آغازکننده و پایه‌گذار دانست؟
به نظرم، یکی از عوامل اصلی این تحول، مرحوم حاج سراج انصاری است که خودش از دستیاران مرحوم سیدهبت‌الدین شهرستانی در کاظمین بود. او با کارهای فرهنگی در آنجا آشنا شده بود. وقتی به ایران آمد، مدتی با کسروی کار می‌کرد اما با دیدن انحراف وی از او جدا شد و مقالات و کتاب‌هایی هم علیه کسروی نوشت. وی در بیشتر نشریات مذهبی این دوره قلم می‌زد و مقالات مسلسل و مفصلی داشت. به نظرم، باید او را یکی از پایه‌گذاران اصلی مطبوعات دینی در این دوره بلکه در ایران بدانیم.
   به نظرتان در این دوره معروف‌ترین نشریه مذهبی چیست؟
نشریه «آیین اسلام» را باید بهترین نشریه دینی سال‌های پس از 1322 تا 1327 دانست. این نشریه با تیراژ بالایی چاپ می‌شد و مقالات ارزشمندی در آن به چاپ می‌رسید. همچنین مهم‌ترین ویژگی آن، درج اخبار مراسم مذهبی، اخبار مراجع تقلید و حتی چاپ جلسات تفسیری آیت‌الله طالقانی برای دانشجویان بود. نصرت الله نوریانی - که آن موقع خیلی جوان بود - این نشریه را با کمک حاج سراج چاپ می‌کرد. افرادی مانند میرزا خلیل کمره‌ای، محمد باقر کمره‌ای، سید محمود طالقانی و خود حاج سراج در آن مقاله می‌نوشتند. جالب است بدانیم که در این نشریه مطالب زیادی درباره حکومت اسلامی‌ هم نوشته شد.
   بنابراین آیا می‌‌توانیم بگوییم که این نشریه به لحاظ بنیادهای فکری که ترویج می‌کرد کاملا در مسیری بود که بعدها انقلاب اسلامی ‌از آن برآمد؟
بله، همین‌طور است اما یک موضوع بسیار مهم در نشریات مذهبی دهه20، مسئله فلسطین بود. شما اطلاعات زیادی درباره مواضع علما و مردم ایران درباره فلسطین در آیین اسلام پیدا می‌کنید. جالب است بدانیم نامه‌ای که علمای تهران در حوالی سال 1327 به پاپ نوشتند، به قلم امام بود. این یکی از نخستین نوشته‌های سیاسی مرحوم امام است که برجای مانده و متن آن ، کاملا گواه بر این است که از امام است. آیت‌الله شیخ جعفر سبحانی این مطلب را به من یادآور شد و آن را از امام شنیده بود. من متن آن را در «آیین اسلام» پیدا کرده و چاپ کردم.
   نشریات دیگر چطور؟
نشریات انجمن تبلیغات اسلامی ‌شهاب‌پور هم خیلی کمک کرد؛ مخصوصا «نور دانش» که خیلی معروف شد. نشریات این انجمن متنوع بود اما هیچ‌گاه نفوذ آن به حد آیین اسلام - که به صورت هفتگی و مرتب چاپ می‌شد- نمی‌رسید. با این حال، تنوع نشریات انجمن - حتی چاپ نشریه برای کودکان در آن - جالب بود. نشریه «پرچم اسلام» هم از سال 1324 به میدان آمد  که مدیرش عبدالکریم فقیه شیرازی بود. این نشریه هم در دفاع از اسلام تلاش زیادی داشت. این نشریه تاحدودی هم تاریخی بود؛ مثلا خاطرات احتشام رضوی را از وقایع قیام گوهرشاد چاپ کرد. در این نشریات، خیلی روی اصل طراز اول که در متمم قانون اساسی مشروطه آمده بود و مربوط به نظارت مجتهدان طراز اول بر مصوبات مجلس بود، تکیه می‌شد. گزارش‌های زیادی در این باره به چاپ می‌رسید.
   به جز نشریات معروف که در شهرهای بزرگ و با امکانات بیشتر منتشر می‌شد، قطعا نشریات مذهبی محلی هم در این دوره منتشر می‌شده‌ است. درباره این نوع نشریات چه آگاهی‌هایی داریم؟
قبل از پاسخ به این سؤال، باید به چند نشریه مهم غیرمحلی دیگر هم اشاره کنم. نشریه «خرد» از عمادزاده یکی دیگر از این نشریات بود. همچنین مجله «مسلمین» که آن هم متعلق به حاج سراج و ارگان اتحادیه مسلمین بود. بسیاری از جوانان در این نشریه قلم می‌زدند که از جمله، اولین مقالات عبدالهادی حائری در این نشریه چاپ شد که شرح حال تعدادی از مراجع وقت قم از جمله مرحوم خوانساری و داماد بود. همین‌طور ناصر تکمیل همایون در این نشریه قلم می‌زد. نشریه «فروغ علم» از مرحوم غلامرضا سعیدی بود که دامادش استاد سید جعفر شهیدی آن را اداره می‌کرد. «گنج شایگان» هم توسط انجمن اسلامی‌ دانشجویان چاپ می‌شد.اما درباره نشریات محلی باید بگویم در برخی شهرها مثل شیراز یا گیلان چندین نشریه بود. مثلا در شیراز حزب برادران چندین نشریه دینی داشت. در گیلان هم نشریاتی داریم، مثل «راه حق» از شیخ حسن حجتی واعظ که در سال 1336 منتشر می‌شد و نشریه «طالب حق» هم توسط شخصی به نام محمد جوادی در رشت منتشر می‌شد. بعدها در سطح ایران باز نشریه «وظیفه» را داریم که نشریه مذهبی بود؛ همین‌طور نشریه «ندای حق» از سیدحسن عدنانی. جامعه تعلیمات اسلامی ‌هم نشریه‌ای داشت که عنوانش همین «تعلیمات دینی» بود. همین‌طور «ستاره اسلام» که البته این دیگر مربوط به دهه30 و اواخر آن است. البته فقط اسمش ستاره اسلام بود و خیلی مطلب مهمی درباره اسلام‌شناسی نداشت.
   نشریات تخصصی دینی چطور؟‌ مثلا نشریاتی در موضوع قرآن یا ...
من دقیقا اطلاع ندارم اما علی‌اکبر تشید برای اولین بار یک نشریه تاریخ اسلام داشت که حوالی سال 1339 چندین شماره از آن منتشر شد. تشید خودش از اعضای اتحادیه مسلمین بود.
  ‌ ترتیب انتشار این نشریات معمولا چگونه بود؟
معمولا هفتگی و گاه ماهانه هم بود. گاهی
3 روز یک بار بود. اما یک پدیده از زمان رضاشاه در ایران آغاز شده بود تحت عنوان سالنامه که خیلی از مراکز آموزشی داشتند؛ حتی برخی دبیرستان‌های مهم آن موقع - که درواقع حکم دانشگاه را داشتند - سالنامه منتشر می‌کردند؛ یا ادارات آموزش و پرورش؛ مثلا سالنامه «نور دانش» که از شهاب‌پور بود و چندین دهه منتشر می‌شد. از غیرمذهبی‌ها سالنامه «پارس» یکی از قدیمی‌ترین‌هاست. به هر حال، این سالنامه‌‌ها هم گاهی کاملا مذهبی بودند و سطح نگارش آنها هم برای طبقات بالا بود.
   در قم چه نشریاتی منتشر می‌شد؟
در قم یکی از قدیمی‌ترین نشریات مذهبی، نشریه «همایون» است که توسط علی اکبر حکمی‌زاده - فرزند مرحوم آیت‌الله شیخ مهدی پایین‌شهری- منتشر می‌شد. او متاثر از کسروی بود و هر دو هم منحرف شدند. وی پسر خواهر آیت‌الله طالقانی است. 10 شماره از همایون چاپ شد و البته مقالات خوبی هم در آن است. اما این شخص بعدا «اسرار هزارساله» را نوشت که امام کتاب «کشف الاسرار» را علیه آن نوشت. دیگر خبری از نشریه مذهبی نداریم تا دهه 30.
  ‌ یکی از پدیده‌های این دوره از انتشار نشریات دینی، نشریه «مکتب اسلام» است. مکتب اسلام از چه زمانی منتشر می‌شد؟
نشریه «مکتب اسلام» تجربه بعد از نشریه حکمت بود و در سال 1337 چاپ شد. داستان‌های زیادی درباره چگونگی انتشار آن گفته شده است. این نشریه 2 دوره بلکه 3 دوره دارد. دوره اولش زمانی بود که معمولا آقایان مکارم شیرازی، امام موسی صدر، جعفر سبحانی، لطف‌الله صافی، سیدمهدی روحانی و نویسندگانی از این قبیل در آن قلم می‌زدند. بعدها از سال 44 به بعد دایره کار محدودتر شد. نشریه مکتب اسلام بادوام‌ترین نشریه دینی است که تاکنون در ایران انتشار یافته و هنوز هم منتشر می‌شود. البته بعد از انقلاب، دیگر از رونق افتاد و حالا فقط نفس می‌کشد؛ اما قبل از انقلاب یک دوره زمانی بود که این نشریه تک بود و تیراژ آن در برخی شماره‌ها - طبق آنچه گفته شده - از 100هزار هم گذشت