شاید بتوان آغاز عصر اطلاعات را اختراع مورس دانست که در سال 1837 اتفاق افتاد. به دنبال آن، ماشین حساب مکانیکی، تلفن و سپس ضبط صوت و تلویزیون ابداع شد. اما آنچه نقطه عطفی در شکل گیری عصر اطلاعات محسوب می شود، اختراع کامپیوتر شخصی در دهه 1980 است که پیامدهای گسترده ای را در تمام سطوح زندگی انسان به همراه آورد؛ پیامدهایی که اصطلاحاً انقلاب دیجیتال خوانده می شود.
استفاده از واژه انقلاب یادآور انقلاب صنعتی است. در واقع تأثیر انقلاب دیجیتال در ابعاد فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و فناوری به اندازه ای است که با انقلاب صنعتی قابل مقایسه است. این دو دگرگونی در تاریخ جوامع بشری دارای نقاط اشتراک و تفاوتی است که ذکر پاره ای از آنها می تواند درکی جدید از تغییر برخی مفاهیم، به خصوص قدرت به دست دهد.
انقلاب صنعتی
انقلاب صنعتی به مجموعه تحولات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و فناوری گفته می شود که در اواخر قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم در انگلستان رخ داد. اساس این دگرگونی، جایگزینی اقتصاد مبتنی بر صنعت و تولید ماشینی به جای اقتصاد مبتنی بر نیروی کار دستی بود.
تا پیش از این، زور بازوی انسان و دام، موتور محرک اقتصاد کشاورزی مدار بود. طبعاً کشاورزی به روش "دستی و دامی" ، مبتنی بر تولید انبوه نبود. از نظر اجتماعی، ویژگی این دوره درهم تنیدگی کار و خانه بود. به عبارت دیگر کار از طریق خانه و در بسیاری موارد توسط زن و شوهر انجام می شد. از این رو، حوزه عمومی و خصوصی به طور دقیق از هم تفکیک نشده و هم پوشانی زیادی داشت.
اما آغاز انقلاب صنعتی با تفکیک حوزه خصوصی از عمومی همراه بود؛ یعنی زندگی کاری و زندگی خانه تدریجاً از هم جدا شد. چنین تغییری نیازمند آن بود که یکی از زوجین، متکفل امور خانه و دیگری عهده دار شغل و نان آور خانواده شود.
طبعاً در بیشتر موارد، زن خانه را می گرداند و مرد، نان آور خانه بود. از این رو، قسمت اعظم درآمد خانواده را مرد کسب می کرد و این امر سبب شد تا قدرت مرد نسبت به زن افزایش یابد. الگوی یادشده تأثیر زیادی بر تعریف نقش جنسیتی زوجین و آنچه بعداً خانواده سنتی خوانده شد، داشت.
موتور بخار
تصویری که از انقلاب صنعتی در ذهن بسیاری نقش می بندد، با موتور بخار همراه است.
اختراع موتور بخار به جیمز وات منتسب می شود، هر چند که آنچه وی ساخت، در واقع صورت تکامل یافته دستگاهی بود که کسان دیگری در تکمیل آن مشارکت کرده بودند. موتور بخار با مهار انرژی سوخت سنگواره ای (زغال سنگ) و استفاده از چرخ دنده، انسان را از به کارگیری انرژی جسمی خود و حیوانات تا حد زیادی راحت کرد. صنعت در انگلیس و تدریجاً در سایر کشورهای غربی جایگزین کشاورزی- به عنوان صورت غالب فعالیت اقتصادی- شد.
وجه برجسته دیگر انقلاب صنعتی، پیدایش طبقه صاحبان صنایع و سرمایه داران صنعتی بود. تولید انبوه کالا در کارخانجات، محصول سرمایه گذاری طبقه جدید سرمایه داران بود. این سرمایه داران در واقع جانشین مالکان شده بودند.
در نظام اقتصادی کشاورزی مدار، زمین داران بزرگ بستر تولید را در اختیار کشاورزان خرده پا قرار می دادند که در ازای برداشت سهمی از محصولات، در زمین زراعت می کردند و درآمد اصلی نصیب فئودال می شد.
حال در نظام اقتصادی صنعت مدار، نوبت سرمایه داران بود که با ساخت کارخانه و خرید ابزارآلات، امکان تولید انبوه را با استفاده از نیروی کار کارگران فراهم آورند. در کنار نیروی جسمی، سرمایه نیز نقش مهمی پیدا کرد. سرمایه به اندازه نیروی کار و شاید بیشتر از آن اهمیت پیدا کرد؛ چون نیروی کار همه جا پیدا می شد، اما سرمایه نزد هر کسی پیدا نمی شد.
اگر در اقتصاد کشاورزی پس از دوره نوسنگی، زمین اهمیت داشت، انقلاب صنعتی این اهمیت را به سرمایه منتقل کرد.
در بعد فرهنگی، کاربرد موتور بخار در فرایندهای چاپ به گسترش نشر کتاب و مجلات و در نتیجه افزایش سواد در میان مردم انجامید. این امر باعث شکل گیری مطالبات اجتماعی و مشارکت فزاینده مردم در فرایندهای سیاسی شد. تشکیل احزاب سیاسی از یادگارهای این دوره است.
انقلاب دیجیتال
نیمه دوم قرن بیستم شاهد اختراع و تکامل کامپیوتر بود. کامپیوترهای اولیه اندازه زیادی را در حد یک یا چند اتاق اشغال می کردند و سقف قدرت پردازش آنها در پایین ترین حد کامپیوترهای کوچک امروزی بود. اما تدریجاً با تکامل در روند ساخت کامپیوتر، این وسیله کوچک و کوچک تر و ارزان و ارزان تر شد، ضمن آنکه قدرت آن به طور فزاینده ای ارتقا یافت.
عبارت انقلاب دیجیتال در واقع توصیف آثار کاهش هزینه کامپیوتر و بهبود کارایی آن در زمینه های مختلف از جمله اقتصاد، اجتماع، فناوری و فرهنگ است. در این راستا، ساخت کامپیوتر شخصی نقطه عطفی محسوب می شود. تشکیل شبکه های محلی و سپس غیرمحلی از جمله دستاوردهای مهم این دوره است که ثمراتی همچون اینترنت را به همراه داشت.
اینترنت در ابتدا در داخل ارتش آمریکا و برای تبادل اطلاعات ابداع شد اما در دهه ،1980 پنتاگون اجازه استفاده از آن را به دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی آمریکا داد. این آغاز جهانی شدن شبکه ای بود که ظرف مدت کوتاهی بسیاری از مناسبات را دستخوش دگرگونی کرد. در سال های اولیه دهه ،1990 وب جهان گستر (WWW) را تیم برنزرلی- محقق انگلیسی- اختراع کرد و در واقع همین قابلیت جدید بود که استفاده از اینترنت را برای همگان امکان پذیر کرد.
امکان تبادل سریع، ارزان و آسان اطلاعات از طریق اینترنت، پیامدهای گسترده ای داشته است. اگر اینترنت نبود، احتمالاً پدیده جهانی شدن به شکلی که امروزه رخ نموده است، وجود نداشت.
در هم تنیدگی اقتصاد کشورها از رهگذر ارتباطاتی که اینترنت میسر کرده است، به بیشترین حد در طول تاریخ بشر رسیده است. به علاوه همه می توانند درباره هر آنچه می خواهند، بنویسند و در اینترنت منتشر کنند.
پیدایش وبلاگ ها را عده ای از این جهت، رقابت با نشریات می دانند.
از سوی دیگر، توسعه فناوری اطلاع رسانی و شبکه های کامپیوتری باعث شده است تا بار دیگر حوزه عمومی و خصوصی با یکدیگر هم پوشانی پیدا کنند. اکنون این امکان وجود دارد که برخی کارها را از طریق اینترنت و از خانه انجام داد. اگر انقلاب صنعتی، کار را از خانه جدا کرد، انقلاب دیجیتال بار دیگر این دو را در کنار هم قرار داد.
توانا بود هر که دانا بود
انسان از مدت ها قبل به این نکته پی برده بود که دانایی (داشتن اطلاعات) به معنای قدرت است. انقلاب دیجیتال باعث شد تا گروه عظیمی از مردم جهان به این قدرت دسترسی داشته باشند اما ازدیاد انفجارگونه اطلاعات سبب شده است تا تفکیک اطلاعات درست از نادرست کار ساده ای نباشد.
جوزف نای نظریه پرداز معاصر روابط بین الملل در کتاب «قدرت نرم؛ ابزار موفقیت در جهان سیاست» اینگونه می نویسد: «توجه _ و نه اطلاعات _ منبعی کمیاب است و کسانی که می توانند بین اطلاعات ارزشمند و مطالب زمینه ای بی ارزش تمایز قائل شوند، قدرت کسب می کنند» . اگر در انقلاب صنعتی، سرمایه قدرت بود، حالا در دوره جاری توانایی تمییز اطلاعات درست از نادرست و کسب توجه قدرت است.
البته این بدان معنا نیست که حامل های قبلی قدرت یعنی زمین و سرمایه اهمیت خود را از دست داده باشند؛ این عناصر همچنان ارزش خود را حفظ کرده اند اما عنصر قدرت آفرین دیگری نیز به این معادله افزوده شده است.
موتور جست وجو
یافتن یا تفکیک اطلاعات در شبکه اینترنت چگونه صورت می گیرد؟ کسانی که با اینترنت کار می کنند، با ابزار کاوشی به نام موتور جست وجو (Search engine) آشنا هستند. از این ابزار برای یافتن اطلاعات در زمینه های مختلف استفاده می شود.
شاید بتوان نقش موتور جست وجو را در انقلاب دیجیتال، معادل موتور بخار در انقلاب صنعتی دانست. پیدایش موتور جست وجو، در واقع نشان دهنده تغییر در مفهوم قدرت است. اگر قبلاً موتور بخار منبع قدرت بود، حالا موتور جست وجو منبع قدرت است، چون حامل قدرت عوض شده است.
معروف ترین موتور جست وجو، گوگل نام دارد. این موتور که در سال های پایانی دهه 1990 ظاهر شد، اکنون قابلیت های فراوانی را به کاربران اینترنت عرضه می کند. جست وجوی کلیدواژه، جست وجوی عکس، اخبار، راهنمای سایت ها، گوگل زمین و گوگل کتاب از جمله بخش های این موتور جست وجو است که به طور فزاینده ای قابلیت های گوناگونی پیدا می کند.
70درصد بودجه تحقیقاتی گوگل صرف توانایی کاوش آن، 20 درصد صرف قابلیت های جانبی آن و 10درصد دیگر صرف پژوهش می شود.
همان گونه که موتور بخار سرآغاز انقلابی شد که دگرگونی های عمیقی در زندگی انسان پدید آورد، موتور کاوش نیز تدریجاً نقش بزرگی در زندگی برعهده می گیرد.
حتی عده ای معتقدند در آینده ای نه چندان دور، اشتراک موتور جست وجویی مانند گوگل به مانند اشتراک آب، برق، گاز و تلفن برای همه خانه ها ضروری خواهد بود.
بشر از موتور بخار تا موتور جست وجو، راه زیادی آمده است اما این هنوز پایان راه تکامل نیست.