اما افزایش قیمت زمین و توسعه ساخت‌وساز در دهه پیش موجب شد تا درختان باغ‌های شمال شهر قلع و قمع شوند و اکنون تنها نامی از باغ‌ها بر محله‌های قدیمی به یادگار باقی بماند. نابودی باغ‌ها و قطع درختان یعنی از بین بردن ریه‌های تنفسی شهری که بیش از ۱۳میلیون نفر در آن نفس می‌کشند. آمارها حکایت از آن دارد که از سال ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۵ حدود ۱۰۹ هکتار از باغ‌های شهر تهران به مجتمع مسکونی تبدیل شده است.
در این سال‌ها ۲۳۵ پروانه برج باغ صادر شده که از این تعداد ۷۰درصد منطقه یک و ۳۰درصد مناطق ۲، ۳، ۵، ۶ و ۷ را شامل می‌شود. در حالی که می‌گویند لغو مصوبه برج باغ‌ها به درآمدهای شهر ضرر زده است «زهرا صدراعظم نوری» عضو شورای اسلامی شهر تهران و رئیس کمیسیون سلامت، محیط‌زیست و ایمنی می‌گوید: «تنها یک‌درصد درآمد ۱۰ساله شهرداری از این محل تأمین شده است.» او برای ما از ایرادهایی که در اجرای مصوبه برج باغ‌ها وجود داشته می‌گوید و از باغ‌هایی که با طرح مصوبه برج باغ‌ها نابود شدند و جایگزینی نخواهند داشت.
- در سال‌های اخیر شاهد از بین رفتن باغ‌های بسیاری در مناطق شمالی شهر بودیم. به نظر می‌رسد که قوانین سفت و محکمی در این‌باره وجود نداشته و ندارد. برخی مصوبه برج باغ‌ها را دلیل نابودی باغ‌های شمال شهر می‌دانند. درباره این مصوبه و صحت و سقم این موضوع برایمان توضیح دهید.
موضوع افزایش ساخت‌وسازها و تخریب باغ‌ها در شورای دوم مطرح شد. اعضای شورای آن زمان با این توجیه که جلو تخریب باغ‌ها گرفته شود پیشنهاد کردند که به صاحبان باغ‌ها اجازه ۳۰درصد سطح اشغال و ۲۰درصد تراکم مازاد داده شود. این موضوع پس از رأی آوردن در قالب مصوبه به مرحله اجرا رفت. در شهرداری این تعبیر را به کار بردند که در باغ‌ها ۹ طبقه اجازه ساخت داده شود در صورتی که در مصوبه شورا عنوان ۹طبقه نبود اما از مصوبه تعبیر شد که در باغ‌ها ۹ طبقه امکان ساخت وجود دارد. پیرو آن مصوبه شورا، ۹ طبقه با ۲۷۰درصد تراکم مجوز صادر می‌شد.
در سال ۱۳۹۱ پیرو آیتم‌ها و برنامه‌های تشویقی که در طرح تفصیلی شهر تهران بود به باغ‌ها تا ۱۱ طبقه مجوز ساخت می‌دادند که یک طبقه بابت باغ بودن و یک طبقه براساس طرح تفصیلی بود. در کل ۲ طبقه تشویقی می‌دادند به این شکل که ۳۰درصد اشغال داده و ۷۰درصد باغ حفظ شود. در آن ۳۰درصد تا ۱۱ طبقه اجازه ساخت می‌دادند. این همزمان بود با ضوابط بلندمرتبه‌سازی که در شهرداری جاری بود.
با توجه به اینکه پراکندگی باغ‌های شهر تهران در مناطق شمالی شهر بیشتر بود با این مصوبه بیشتر باغ‌های مناطق یک، ۲ و ۳ از بین رفت. وقتی بازخورد این مصوبه را بررسی کردند مشخص شد که مصوبه درست اجرا نشده و گاهی رمپ و لوپ‌ها یا سطح اشغال از ۳۰درصد تجاوز می‌کرد و به ۶۰درصد هم می‌رسید. در واقع نحوه اجرا مشکل داشت و پروانه ساخت‌وساز از ۳۰درصد هم تجاوز می‌کرد و تا ۴۰ یا ۴۵درصد هم می‌رسید. نتیجه، نابودی ۱۲۸هکتار از باغ‌های ارزشمند تهران، افزایش آلودگی هوا و در نهایت سلب رضایت شهروندان بود.
- اشکال کار کجا بود؟
مصوبه برج باغ با این رویکرد بود که جلو تخریب باغ‌ها گرفته شود. اما وقتی اجرا شد دیدند مصوبه ایرادهایی داشته است. مثلاً در باغی که درختان متراکم دارد توده‌گذاری پلاک و بنا باید جایی انجام شود که کمترین درخت را دارد. بسیاری از مالکان این موضوع را نادیده می‌گرفتند و برج را جایی بنا می‌کردند که موقعیت بهتری داشته باشد.
با تغییر مدیریت شهری گزارشی براساس بازدید میدانی و عکس‌های هوایی تهیه شد که نشان می‌داد در سال‌های ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۶ حدود ۱۰۹ هکتار از باغ‌های شهر از بین رفته است. به همین دلیل مصوبه برج باغ‌ها در شورای پنجم لغو شد. اکنون برای هر پرونده‌ای که نوعیتش باغ باشد پروانه ساخت صادر نمی‌شود تا مصوبه جایگزین ارسال شود. مصوبه جایگزین در کمیته‌های تخصصی سلامت و محیط‌زیست و خدمات شهری و کمیسیون شهرسازی در حال بررسی است و بعد از آن در صحن شورا بررسی می‌شود.
- گفتید که مصوبه برج باغ درست اجرا نشده بود. چه تعداد از شهرداران تخلف کرده‌اند؟
شورا کار نظارت را برعهده دارد و در سال‌های مختلف اصلاحاتی بر مصوبه برج باغ انجام شد. به‌عنوان مثال سطح اشغال در زیر زمین تا ۳۵درصد و گاهی تا ۴۰ یا ۴۵درصد هم می‌رسید. بعد در بررسی‌ها مشخص شد که ممکن است به ریشه درختان صدمه برسد و به همین دلیل سطح اشغال به ۳۰درصد کاهش یافت. تخلفاتی انجام می‌شد که به دادن اخطار یا برکناری شهرداران منجر می‌شد اما رسانه‌ای نمی‌شد.
- برای حفظ باغ‌ها چه تغییراتی اعمال شده است؟
نوعیت باغ را کمیسیون ماده ۱۲ مستقر در اداره کل زمین شهرسازی مشخص می‌کرد. به مرور و با ورود شورا به مدیریت شهری، در اصلاحیه سال ۱۳۸۸ این موضوع به مجمع تشخیص مصلحت رفت و بعد از آن شورا این اجازه را داشت که به موضوع موقعیت باغ‌ها وارد شود. از آن به بعد اعتراض‌ها درباره پرونده باغ‌ها مستقیماً به شورای‌شهر تهران می‌رود و بعد از بررسی کمیسیون تخصصی در شورا به رأی گذاشته می‌شود.
در گذشته قوانین این‌قدر شفاف نبود. از نظر قوانین روند خوبی را طی کرده‌ایم اما در اجرای قوانین خوب عمل نشده و در نتیجه باغ‌های بسیاری از بین رفتند. البته بخشی از این موضوع هم به فرهنگ ما برمی‌گردد. مالکان به دلیل سود حاصل از ساخت‌وساز، حاضر به قطع درختان و پرداخت جریمه می‌شوند.
- چرا جریمه قطع درخت بازدارنده نیست؟
در ماده ۶۸۶ در قانون مجازات اسلامی آمده بود که اگر کسی درختی را قطع کند به‌صورت کیفری مجازات می‌شود. مبلغ جریمه‌اش، کم و حدود صد یا ۱۵۰ هزار تومان بود. در سال ۱۳۸۴ یا ۱۳۸۶ جریمه قطع درخت با محیط بن ۱۵ تا ۳۰ سانتی‌متر را ۳۰۰ هزار تومان در نظر گرفتند. این قانون تا ۱۰ سال بعد افزایش پیدا نکرد. سال ۱۳۹۴ مبلغ جریمه افزایش یافت و حدود ۵۰۰ هزار تومان شد.
- مبالغ جمع‌آوری شده جرائم صرف چه‌کاری می‌شود؟
یکی از تبصره‌های بودجه سال ۱۳۹۷ این است که عوارض حاصل از ماده ۷ قانون حفاظت و گسترش فضای سبز و باغ‌ها صرف خرید و تملک باغ شود. امسال حدود ۱۰۶ یا ۱۰۷ میلیارد تومان عوارض جمع‌آوری شده. ۴۶درصد این درآمد معادل ۳/۴۸میلیارد تومان وصول شده که به دنبال آن در ۳ منطقه ۱۰، ۸، ۷ باغ‌های خصوصی هورفر، سازور و باغ نظر جمعاً به مساحت ١٠ هزار و ٣٥٢مترمربع تملک شد و باغ‌های عبقری و وثوق‌الدوله در مناطق ۲و ٥ به مساحت ٣٧ هزارمترمربع، تهاتر و جمعاً بیش از ۴۷هزارمترمربع به فضای سبز عمومی شهر تهران اضافه شد. پیگیری‌ها در کمیسیون ماده ۷قانون حفظ و گسترش باغ‌ها برای بررسی فوری پرونده‌های ارجاع داده شده به کمیسیون انجام می‌شود. تملک و تهاتر ۵ باغ و اضافه شدن ۴۷ هزارمترمربع به باغ‌ها و فضای سبز عمومی شهر تهران در نتیجه فعالیت‌های این کمیسیون است.
- چه ایرادهایی در قوانین فعلی وجود دارد که باید اصلاح شود؟
یکی از پیشنهادهای مطرح شده این بود که شهرداری تهران تدوین عوارض حفظ و گسترش فضای سبز را بر مبنای محاسبه ارزش اکولوژیک در دستور کار خود قرار دهد. با توجه به آلودگی‌های محیط‌زیستی گوناگون شامل آلودگی آب و هوا به ارزش اکولوژی درختان باید نگاه متفاوت و ویژه‌ای داشت. بیش از ۲دهه از تصویب عوارض حفظ و گسترش فضای سبز در شهر تهران می‌گذرد که مقدار این عوارض بر حسب وزن حدودی چوب حاصل از درختان مبتنی بر میزان محیط بن آنها و مقدار افزایش عوارض سالانه نیز صرفاً براساس در نظر گرفتن ضرایبی در هر سال محاسبه شده است.
برای محاسبه دقیق‌تر این عوارض بهتر است ارزش اکولوژیک درختان و فضای سبز نیز در نظر گرفته شود. ارزش اکولوژیکی یک درخت شامل پارامترهایی مانند کنترل فرسایش خاک، تنظیم شرایط اقلیمی، تولید اکسیژن، جذب دی اکسیدکربن و ده‌ها ارزش دیگر است. با توجه به تعریف ارزش اکولوژیکی درختان لازم است محاسبه مقدار عوارض مرتبط با حفظ، نگهداری و گسترش فضای سبز شهری با دقت بیشتری صورت پذیرد تا اهمیت وجود درختان و فضای سبز در کاهش میزان آلودگی‌ها همچنان به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین مسائل حوزه مدیریت شهری مطرح باشد.
- چه تغییراتی در مصوبه برج باغ‌ها قرار است انجام شود؟
لایحه جایگزین لغو مصوبه معروف به برج باغ‌ها پس از مدت‌ها رایزنی و بررسی کارشناسی از سوی شهرداری تهران به شورا آمد و در کمیسیون سلامت، محیط‌زیست و خدمات شهری شورای‌شهر تهران بررسی شد. باید ببینیم برای مصلحت و منفعت شهرچه چیزی لازم است. طبیعتاً اگر منفعت عمومی مطرح باشد منفعت خصوصی هم باید در آن دیده شود. از سوی دیگر رویکرد این لایحه شهرداری به باغ‌ها و فضای سبز از نگاه اقتصادی و درآمدزایی به حفاظت و توجه به ارزش اکولوژیکی این عرصه‌ها به‌عنوان سرمایه‌های شهر تبدیل شده است. همچنین نگاه برج باغی و بارگذاری‌های سنگین در این عرصه‌های حیاتی شهر به رویکرد خانه باغ تبدیل شده است و مدیریت شهری چنین نگاهی را دنبال می‌کند.
- نابودی باغ سبز فرشته
۲ سال پیش اهالی محله فرشته با همشهری محله تماس گرفتند و خبر از قطع شبانه درختان یکی از باغ‌های قدیمی در این محله را دادند. باغ قدمتی ۱۰۰ساله داشت و متعلق به ۲ طایفه قدیمی زاهدی و اربابی بود. این باغ که نزد اهالی به باغ سبز فرشته شهرت دارد یکی از باغ‌های قدیمی شمیران بود. در دهه ۴۰ که یکی از رجال حکومت وقت باغ را خریداری کرد حدود ۴۰۰ اصله درخت داشت. در دهه ۶۰ باغ مصادره شد و به مالکیت ارگان دولتی درآمد.
در دهه ۸۰ اهالی که شاهد خشک شدن درختان باغ بودند بیش از ۵۰۰ درخواست برای رسیدگی و آبیاری درختان به سامانه ۱۳۷ ارسال کردند. در حالی که درختان باغ در اثر بی‌توجهی به ۱۵۰ اصله درخت رسیده بود اهالی متوجه قطع شبانه درختان شدند. اما پیگیری آنها نتیجه چندانی به دنبال نداشت.
- زهرا صدراعظم نوری-عضو شورای اسلامی شهر تهران
- باغ سوخته اراج
- منطقه ۱
باغ حاج «میرزا حسین حاج محمدعلی کنی» در محله اراج، زمانی هزار و ۴۱۴هزار اصله درخت داشت. آب باغ از قناتی که منشأ آن کنار قهوه‌خانه اراج بود تأمین می‌شد. سال ۱۳۴۲ حاج حسین کنی باغ را با شماره ۲۸/۳۰ برای امور خیریه به اداره اوقاف واگذار کرد. او همان سال فوت کرد. پس از او تولیت باغ به «عباس مرادی» سپرده شد که او وظیفه نگهداری از باغ را برعهده داشت. به گفته اهالی سال ۱۳۹۳ آبیاری و رسیدگی به باغ متوقف شد تا درختان این باغ خشک شوند. در سال ۱۳۹۴ بیش از ۱۰ مورد آتش‌سوزی در باغ اتفاق افتاد که به گفته اهالی این آتش‌سوزی‌ها عمدی بود.
بی‌توجهی به اعتراضات مردم و تخلفات شهرداران در دوره‌های قبل موجب شد تا به مرور درختان این باغ از بین برود. پیگیری مجدد اهالی و شورای‌شهر دوره پنجم موجب شد تا باغ ۲۰ هزارمترمربعی اراج با توافق شهرداری منطقه یک و سازمان اوقاف و امور خیریه شمیرانات به بوستان تبدیل شود.
- باغی در حال خشک شدن
- منطقه ۳
اختیاریه از محله‌های با بافت قدیمی و متراکم در منطقه۳ است اما فضای سبز آن به ۲بوستان کودک و ارغوان محدود می‌شود. به گفته «سعید امین‌سرشت» دبیر شورایاری محله اختیاریه خشک شدن باغ‌ها از نگرانی اهالی محله‌های قدیم از جمله محله اختیاریه است. او می‌گوید: «در خیابان دیباجی باغی هست که درختان آن در حال خشک شدن است. آن‌طور که شنیده‌ایم قرار است در این باغ ساخت‌وساز انجام شود. با توجه به اینکه محله اختیاریه امکانات فرهنگی مناسبی ندارد از شهرداری خواسته‌ایم با خرید این باغ و تبدیل آن به باغ کتاب از نابودی درختان جلوگیری کند. امیدواریم که به‌زودی شهرداری این باغ را خریداری و به محل عمومی برای شهروندان تبدیل کند.»
- باغ‌های هزار هکتاری محله کن
- منطقه ۵
امسال بیش از ۳هزار تن خرمالو از باغ‌های کن روانه بازار شد. «علیرضا محبعلی» از اهالی این محله می‌گوید: «کن هزار و صد هکتار باغ دارد که شامل ۵ محله کن، شهران شمالی، اندیشه، بهاران و شهران جنوبی است. باغ‌های کن جنوبی که کنار بزرگراه همت قرار دارد توتستان و باغ‌های کن شمالی با عنوان باغ‌های انبوه یا باغ‌های خرمالو شناخته می‌شوند.» به گفته محبعلی، باغ‌های کن عمری ۳۰۰ ساله دارند و برای جلوگیری از خطر نابودی باید حفظ شوند. این باغ‌ها دست به دست از پدران به فرزندان رسیده است و منبع درآمدی برای مالکان به شمار می‌آید. اما بسیاری از باغداران با مشکلاتی، مواجه و خواستار حمایت مسئولان هستند تا بتوانند باغ‌ها را حفظ و محصولات بیشتری را روانه بازار کنند.
- باغ‌ها بوستان عمومی شوند
- منطقه ۷
منطقه ۷ جزو مناطق کم برخوردار از نظر فضای سبز است. به همین دلیل امسال شهرداری با عوارض حاصل از ماده ۷ قانون حفاظت و گسترش فضای سبز و باغ‌ها، باغ خصوصی هورفر را خریداری و به بوستان عمومی تبدیل کرد. «محسن صباغی» شورایار محله بهار می‌گوید: «در محله بهار باغی وجود دارد که بیشتر درختان آن توت است. این باغ‌ها عموماً ورثه‌ای هستند و احتمال خشک شدن درختان و نابودی باغ وجود دارد. در خیابان فتحنایی نیز زمینی حدود ۳ هزارمترمربع هست که بدون استفاده مانده است. با خریداری این باغ‌ها و تبدیل به بوستان عمومی، فضای سبز این منطقه افزایش خواهد یافت.»